Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
224 Abbasi” əsərində yazır ki, Qarabağ axar-baxarlı yaylaqları, qışlaq- ları olan, hər yeri yaşıllıqla örtülü, təmiz havalı yerdir. Qarabağın qədim sakinləri olan Qacarlar və onlara doğma olan digər türk elləri, oymaqlar orada gözəl bağlar-bağçalar salmışdılar (80, 416). I Şah Səfinin dövründə saray tarixçisi, II Şah Abbas hakimiyyətə keçdikdə Qarabağ bəylərbəyi Murtuzaqulu xan Qacarın vəziri olmuş Məhəmməd Məsum bin Xacəgi İsfahani "Xülasət üs-siyər" adlı əsərinin Qarabağ bəylərbəyiləri Ziyadoğlulara həsr etdiyi so- nuncu fəslində Qarabağ vilayətinin mərkəzi Gəncə şəhərini "gülüs- tan bağı" na bənzədir və şəhərin bir fərsəx uzunluğu, yarım fərsəx də eni olduğunu, onun hər evinin həyətinə əsas kanaldan su çəkil- diyini qeyd edir. Onun yazdığına görə süni suvarma vilayətin əha- lisinə geniş torpaq sahələrini becərmək və bol məhsul əldə etməyə imkan yaradırdı (176a, 58, 59). İ.P. Petruşevskiyə görə Qacar aşirəti Monqol cəlair, sulduz və Tibetli tanqut tayfalarının pərakəndə hala düşüb türkləşən qollarının süni şəkildə birləşməsindən yaranmışdır (181, 95). Ancaq Petruşevski istifadə etdiyi mənbədəki təhrifləri həqiqət kimi təqdim edərək ciddi səhvə yol verir. Ona görə ki, Monqol dövrünün etnik məsələləri barədə məlumat vermiş qaynaqlar içərisind daha mötəbər mənbə sayılan Fəzlullah Rəşidəddinin “Came ət-təvarix” adlı əsərində XIII-XIV əsərlərdə Cəlair, Tanqut və Sulduzun Monqol qəbiləsi adlandırıldığı, ancaq Türk olduqları göstərilmişdır (101, 129-130, 320, 352-352, 441-456). Digər tərəfdən Faruk Sümərin yazdığı kımi “Qacar boyunun adının bir oymaqdanmı, yoxsa bir şəxstənmi, gəldiyi haqqında heç bir şey söylənməz. Çünkü hər iki ehtimal da vardır”. Adı çəkilən müəllifə görə XVI-yüzildən Hələb Türkmənləri arasında Qacar adlı bir oymaq görülməkdədir (67, 185). XVII əsrin əvvəllərində adsız müəllif tərəfındən yazılmış “Qızılbaşlar tarixi” adlı əsərdə də Qacarların bir qisminin Azərbay- cana Şamdan gəldikləri qeyd olunmuşdur. Ancaq qeyd olunan əsərdə “Bu tayfa qədimdə Gəncə və Bərdədə yaşamışdır” (32, 36) deyildikdə bizcə, Qacar aşirətinin Səfəvilərə qədər, yəni Monqol dövründən bəlkə də ondan daha da qabaq burada yerli əhali olduğu nəzərdə tutulur. 225 Faruk Sumərə görə Qacar aşirətinin Ağca Qoyunlu, Ağcalı, Şam Bayatı (Bayadı), Yiva adlı obaları olmuşdur. Müəllif yazır ki, Qacarın Ağca Qoyunlu obası Anadoludakı Ağca Qoyunlu oymağı- nın bir qolu olub, bu oymağı Oğuz boylarından birinin obası fərz etmək yanlış sayılmaz. Bu oymağın ana qolu XVII yüzilin birinci yarısının ortalarında Maraş-Elbistan bölgəsində yayılmaqda və Hələb Antakya tərəfində qışlamaqda idi. İrana Qacar obaları ara- sında gedən Ağca Qoyunluların Boz-Ox qoluna mənsub olduqları şübhə doğurmamalıdır. 1744-cü ildə İrandan Türkiyəyə köç edən və Əcəm Türkləri deyilən oymaqlar arasında onlardan bir obanın olduğu görünür. Müəllifə görə, Ağcalı Kayseri-Sivas arasında bir oymağın qolu olub, Gədük və Hələb bölgəsində уaşıyırdı (67, 186- 187). Ancaq “Qızılbaşlar tarixi” nə istinad edərək qeyd etdiyimiz kimi Qacarlar Azərbaycanın Gəncə, Bərdə bölgəsində də qədimdən yaşayırdılar. Hülakülər dövründə etnik prosesləri dövrün qaynaq materialları əsasında araşdıran V.Piriyevə görə Qacarlar Hülakü xanın dövründə Azərbaycanda məskunlaşmışdılar (52, 264). Qeyd edilənlərə əsasən demək olar ki, Qacarlar və onlarla bağlı oymaqlar, obalar Xəzərdən Quzey İrak, Hələb də daxil olmaqla Kayseri və Sivasa qədər müxtəlif məntəqələrdə məskun olmuş, qeyd olunan coğrafi məkanda batıdan doğuya, bəzən də əks istiqamətdə köçmüş- lər, yəni yurd yerlərində məskunlaşmışlar. Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, Səfəvilərin də vaxtında XVI-XVII yüzilliklərdə Qarabağda Qacarlarla yanaşı, Qaramanlı, Baharlı tayfaları, Zülqədər elinin Şəmsəddinli obası, onlarla qayna- yıb qarışmış Qazaxlar, Otuziki və Iyirmidörd oymaqları əkinçiliklə, heyvandarlıqla məşğul olurdular. Faruk Sumer yazır kı, Qarabağda Otuziki oymaqdan meydana gəldiyi üçün bu adla anılan böyük bir topluluq yaşayırdı. Bunlar Qarabağ Türkmənlərindən idilər. Son əsrlərdə Tərəkəmə deyilən Türklər bunların qalıntılarıdır. Müəllifə görə Otuzikinin Qarabağda Müqədddəm, Cavanşir, Əhmədli, Qaraqoyunlu, Göycəli (Göyçəli), Ozan kimi obaları məlumdur (67, 119, 179, 183, 198). Ancaq “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftər”ində Otuziki tayfasının qeyd olunan oymaqları ilə yanaşı, Üçoğlan, 226 Məfruzi (Mahrızlı), Qiyaslı, Dəlilər, Veysəlli, Hacı Türəli, Xəlil Fəxrəddinli, Barani, Şəkərbəyli, Mollalar, Eymirli, Məhəmmədşahlı, Buğdayiüzü, Zəngişalı, Atlıcalı, Yosunduz, Boyəhmədli adlı obalarının da olduğu qeyd edilmış va onların Qarabağın müxtəlif bölgələrində əkinçilik təsərrüfat və heyvan- darlıqla məşğul olduqları göstərilmişdir. “Müfəssəl dəftər”də Qarabağın türk el və obalarından Kəbirli, Kəngərli və Ətyeməzli camaatı haqqında da məlumat verilir. Sənəddə göstərilir ki, Kəbirli ildə xəzinəyə 14000 quruş ödəyən qələbəlik bir aşirətdir. 1726- 1727-ci ildə Şahsevənlərin yaratdığı qarışıqlıq nəticəsində dağınıq düşmüşlər. Kəbirli aşirətindən pərakəndə düşənlər Cavanşir və Otuziki elləri tərkibinə dağınıq halda və qismən oba kimi daxil olmuşlar (25, 453-467). Adları çəkilən tayfa, oymaq və obalarla bağlı toponim va etnonimlərin izlərinə hal-hazırda da Qarabağın bütün rayonlannda rast galinir. Dövrün sinxron salnamələrində hərbi-siyasi proseslər- dəki miqrasiyalarla yanaşı Qarabağda əski çağlardan yerləşib oturmuş, yerli əhali haqqında uyğun materiallar az deyildir. Mirzə Adıgözəl Bəy “Qarabağ vilayətinin əsl elatı, kənd əhalisindən başqa Cavanşir, Otuziki və Kəbirlilərdir”(31a, 36) dedikdə, sözsüz ki, burada о “kənd əhalisi” adlandırdığı türk-müsəlmanların oturaq əkinçilər olması nəzərdə tutulur ki, bu da heç bir şübhə doğura bil- məz. Ona görə ki, onun əsərində qeyri-müsəlmanlar haqqında ayrıca bəhs edilir (25, 36, 37). Adları qeyd olunan ellərlə yanaşı, salna- mədə Qarabağda məskun olan Qaraqoyunlu obasının (25, 92) da adı çəkilmişdir ki, onların yəni Qaraqoyunluların Qaramanlı va Alpout ellərinin əski çağlardan Qarabağın yerli əhalisi olması bəlli bir həqiqətdir. F.Sümər yazır ki, bu gün Quzey Azərbaycanda xüsusilə Gəncə və Bərdə bölgələrindəki Qaraman va Qaramanlı yer adları bu oymağa aid xatirələrdir. Dövrün farsdilli qaynaqlarında Qarabağ əyalətinin əhalisinin etnik və sosial tərkibi haqqında dəqiq rəqəmlə göstərilmiş məlu- matlar yoxdur. Ancaq qısa zaman kəsiyinin tarixi hadisələrini özündə əks etdirən “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri” əyalətin demoqrafik vəziyyəti və əhalisinin etnik tərkibi barədə ver- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|