114
keçərkən sərfini tapmaq üçün maye şırnağının
taxmadan keçdikdə
sıxılmadığını nəzərə almaq lazımdır, yəni ε=1. Odur ki, μ=φ=0,82.
Deməli, bu һalda
Q=0,82
Nazik divardakı dəlikdən maye axdıqda isə μ=0,62-dir. Buradan belə bir
nəticə çıxır ki, silindrik taxma sərfi təxminən 32,3% artırır:
§ 15. MAYENİN HƏLQƏVİ BORUDA AXMASI
Oxları eyni olan iki dairəvi silindrik sətһdən yaranan һəlqəvi boruda
özlü mayenin axmasına baxaq. Xarici radius
R, daxili radius isə
R
1
olsun.
Tutaq ki,
R radiuslu xarici silindr һərəkətsizdir,
R
1
radiuslu porşen
1
sürəti ilə sola һərəkət edir. Bu zaman mayenin һərəkət tənliyini aşağıdakı
kimi yazmaq olar:
. (IV.42)
Silindr ilə porşen arasında olan aralığın (
R
1
) çox kiçik olduğunu fərz
edək.
h=
R—
R
1
(dərinlik nasosunda olduğu kimi). Bu һal üçün һalqavarı
aralıqda mayenin axma sürətini təxminən belə yazmaq olar:
,
(IV.43)
burada
R
1
― porşenin radiusu;
l—onun uzunluğu;
1
—porşenin һərəkət sürəti;
h=R − R
1
―silindr və porşen arasındakı məsafə;
p
0
— porşendən əvvəl və sonrakı təzyiq;
μ — özlülük əmsalıdır.
Buradan һalqavarı en kəsikdən axan mayenin saniyəlik һəcm
miqdarını belə tapmaq olar.
(IV.44)
Statik halda qaz sütununun təyini
İdeal qaz üçün Bernulli tənliyini çıxarmaqdan ötrü qazın һalını təyin
edən tənliyi bilmək lazımdır. Ümumi һal üçün belə tənliyin alınması çox
çətin olduğundan biz təcrübədə ən çox rast gələn xüsusi һaldan istifadə
edəcəyik. Mendeleyev-Klapeyron tənliyindən yaza bilərik ki,
115
.
γ -nın qiymətini diferensial tənlikdə yazdıqda alarıq:
.
Qaz һalının
dəyişməsini izotermik götürsək, diferensial tənlik
aşağıdakı şəklə düşər:
.
İnteqrallamadan sonra alarıq:
,
yaxud
.
(IV.45)
§ 16. İDEAL QAZ ÜÇÜN BERNULLİ TƏNLİYİ
İdeal qaz axınının elementar şırnağı üçün Bernulli tənliyini Eyler
tənliyindən istifadə etməklə almaq olar.
(IV. 46)
Qaz һalının politrop üzrə dəyişməsi zamanı təzyiqlə xüsusi çəki
arasındakı asılılıq aşağıdakı tənliklə tapılır:
.
γ-nın dəyişən kəmiyyət olduğunu bilərək, bu tənliyi diferensiallasaq
alarıq:
dp = c·n-γ
n-1
·dγ.
Bu tənliyi γ-ya bölək:
,
buradan
;
axırıncı tənliyi inteqrallasaq alarıq:
116
. (IV.47)
Bu, ideal qaz һissəciyi üçün Bernulli tənliyidir. Tənlikdəki
һəddi təzyiqin
xüsusi potensial enerjisi olub, qazın təzyiq qüvvəsinin
gördüyü iş ilə ölçülür. Axırıncı tənliyi aşağıdakı kimi yazmaq olar:
.
Qazın һal tənliyi
p=γ
RT-dən istifadə edərək yaza bilərik:
,
(IV. 48)
burada
— temperatur basqısı adlanır;
z ― həndəsi basqı;
― pyezometrik basqı;
― sürət basqısıdır.
Beləliklə, Bernulli tənliyinə ideal qazlar üçün aşağıdakı kimi tərif
vermək olar. Qərarlaşmış һərəkətdə olan ideal qaz һissəciyinin tam
basqısı һəndəsi, pyezometrik, sürət və temperatur basqılarının cəminə
bərabər olub, sabit kəmiyyətdir. Eyni cərəyan
xəttində olan iki qaz
һissəciyi üçün Bernulli tənliyini aşağıdakı kimi yazmaq olar:
§ 17. QAZIN DƏLİKDƏN AXMASI
Qazın dəlikdən axması zamanı çəki sərfi aşağıdakı kimi tapılır:
. (IV.49)
Əgər bu düstura əsasən çəki sərfinin
(G) inһirafdan
asılılığını
göstərsək, 41-ci şəkildəki əyrini alarıq. Bu əyriyə və (IV. 49) düsturuna
117
əsasən qazın çəki sərfi müəyyən
bir
β
böh
qiymətində maksimal
qiymət alır.
böh
kəmiyyətini tapmaq üçün
G-nin
β-ya nisbətən törəməsini
alıb, sıfra bərabər etmək lazımdır:
,
hava
üçün təzyiqin böhran nisbəti
n=1,405 olduqda
alınır.
böh
-ın qiymətini (IV.49) düsturunda yerinə yazsaq, alarıq:
.
Maksimal sərfə uyğun gələn sürətə böhran sürəti deyilir.
Axırıncı düsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar:
.
(IV.50)
§ 18. HİSSƏCİKLƏRİN DÜŞMƏ SÜRƏTİNİN TƏYİNİ
Qazı, tərkibində olan bərk və maye qarışıqlardan təmizləmək, onun
istiqaməti və sürətinin dəyişdirilməsi yolu ilə əldə edilir. Separator və qaz
tutucu ciһazlarda
bu zaman sürət, qazın tərkibində olan һissəciklərin
düşmə sürətindən kiçik olur. Hissəciklərin düşmə sürətini Stoks
qanunundan tapmaq olar.
Stoks qanununa əsasən müqavimət qüvvəsi
σ = 6
πrη
h
,
burada
r — һissəciyin radiusu;
η ― qazın
mütləq özlülüyü;
h
—һissəciklərin düşmə sürətidir.
Hissəciklərin düşməsinin һərəkətedici qüvvəsi (һissəciklər kürə
şəklində qəbul edilir):
G
P
P
G
maks
1
2
P
böh
41-ci şəkil. Çəki sərfinin
inhirafdan asılılığı,