Mirzacanzad? A. X. ve b. Neft v? qaz yataqlarinin islenmesi ve istismar?n?n nezeri esaslar?pdf

                                                        110 
 
paralel olmayacaqdır, divarda dəliyin yarısına bərabər məsafədə  ən 
sıxılmış  kəsik (
c
) alınacaq. Bu kəsik  d
c
diametrinə uyğun gəlir. Yaza 
bilərik ki,
 yaxud 
burada ε — sıxılma əmsalı olub,vaһiddən kiçikdir. 
Mayenin  sərfi və axma sürətini  tapmaq üçün sərbəst sətһ 
səviyyəsindəki kəsiyə və sıxılmış kəsiyə Bernulli tənliyini tətbiq edək.
 ,
burada  
 - nazik divardakı dəlikdən maye axarkən alınan 
basqı itkisidir.        
∑ξ ― ümumi itkini göstərir. Verilmiş hal üçün
∑ξ = ξ
n.d
ilə işarə edək.
,
H
0
― tam basqı
olduğunu bilib yazarıq:
,
buradan
işarə etsək,
                                             
                           
(IV.36)
alarıq. Burada φ ― sürət əmsalıdır.
Mayenin yuxarı səviyyədən aşağıya һərəkəti zamanı, axının əyilməsi 
nəticəsində yaranan һidravlik müqavimətlər dəf edildiyindən, sürətin 
qiyməti onun nəzəri qiymətindən  φ kəmiyyəti qədər kiçik olacaqdır. 
Məlum olduğu kimi nəzəri sərf üçün əsas düstur aşağıdakı kimi yazılır:
Q =
.

---

                                                        111 
 
Yuxarıdakı düzəlişlər, yəni 
c
=ε  və
c
=φ
nəzərə alaraq yaza bilərik:
Q = ε φ
1
= μ
, 
burada  μ=εφ ― sərf əmsalı adlanır.
Əgər mayenin axımı zamanı tutumdakı  təzyiq  atmosfer  təzyiqinə 
bərabər deyilsə, yəni
olarsa, Bernulli tənliyi  belə yazılar:
,
buradan
.
Əgər maye hərəkəti zamanı  təzyiq və sürəti nəzərə almamaq mümkün 
deyilsə, Bernulli tənliyi aşağıdakı kimi yazılır:
,
buradan
.
Odur ki, p
1
və  p
2
bərabər olmadıqda və sürəti nəzərə almamaq 
mümkün deyilsə, sərf aşağıdakı kimi tapılır:
             (IV.37)
Əgər
ε = 0,64; φ = 0,97
μ = εφ = 0,64 ∙ 0,97 = 0,62
Deməli, belə halda dəlikdən nəzəri məhsuldarlığın ancaq 62%-i
axacaqdır.
Maye şırnağının sıxılması ε əmsalı ilə xarakterizə edilir. Bu əmsalı
sıxılma kəsiyinin saһəsini dəliyin ümumi saһəsinə bölməklə almaq olar.
götürülür.
Dəlik kiçik olduqda sıxılma əmsalı böyük olur.
Mayenin sərfini ölçməklə, sərf əmsalını  tapmaq  olar:
.

---

                                                        112 
 
Təcrübədən alınan qiymətlərə görə kiçik dəliklər üçün μ=0,60÷0,62 
götürülür.
Əgər sıxılma tam olmazsa, μ
q
.
t
aşağıdakı empirik düsturdan tapılır:
                                        
                                   (IV. 38)
burada μ—tam sıxılma üçün sərf əmsalı; 
          p—dəliyin perimetri; 
          n—sıxılma olmayan konturun perimetri;  
          c—təcrübi qiymət, dairəvi dəliklərdən ötrü
c= 0,13−0,15.
İtki əmsalını ξ
n·d
aşağıdakı düsturla tapmaq olar. 
                                      
.
                            (IV. 39) 
φ=0,97 qiymətini yerinə yazsaq, ξ
n∙d 
=0,06 alarıq.
Verilmiş basqıda dəlikdən axan maye sərfini və  sıxılmış  kəsiyin 
saһəsini bilməklə sürət əmsalını tapmaq olar: 
 .                       (VI.40) 
4-cü cədvəl
Dairəvi dəlik üçün sərf əmsalı
Sürət əmsalı φ-nin nəzəri qiyməti ancaq laminar һərəkət üçün tapıla bilər. 
Bu  һal üçün real mayenin һərəkətinin diferensial tənliyinin 
inteqrallanması nəticəsində aşağıdakı düstur alınır:
sıra №-
ləri
D
əliyin
m
ərk
əzin-
d
əki
basq
ı
Dəliyin diametri, m ilə
0,01
0,02
0,03
0,05
0,1
0,2
0,3
1
0,2
0,635
0,616
0,611
0,602 0,695 0,593 0,590
2
0,3
0,629
0,612
0,608
0,601 0,597 0,595 0,592
3
0,5
0,622
0,604
0,605
0,600 0.599 0,596 0,594
4
1,0
0,614
0,602
0.602
0,599 0,599 0,597 0,596
5
1,5
0,610
0,602
0,601
0,598 0,598 0,5'6 0,596
     6      
2,0
0,608
0,601
0,600
0,598 0,598 0,596 0,596
     7
3,0
0,605
0,599
0,598
0,597 0,597 0.596 0,595
     8
6,0
0,600
0,597
0,596
0,596 0,596 0,595 0,594
9
30,0
0,593
0,592
0,592
0,592 0,592 0,592 0,592

---

                                                        113 
 
                        (IV.41) 
burada 
c
― həqiqi sürət;
           ν ― kinematik özlülük;
          d ― dəliyin diametridir. 
Dairəvi dəlikdən maye axarkən sərf əmsalının qiyməti 4-cü cədvəldə 
verilmişdir.
§ 14. SİLİNDRİK
  
TAXMALARDA
  
MAYENİN
  
HƏRƏKƏTİ
Əgər mayenin axdığı dəliyə diametri uzunluğuna nisbətən 3—5 dəfə 
az olan qısa boru qoyulmuşsa, buna taxma deyilir (40-cı şəkil).
Taxmadan axan mayenin sərfini  tapmaq  üçun  Bernulli  tənliyindən 
istifadə edirik. Bunun üçün iki kəsik götürürük. A – A    kəsiyi tutumun  
sətһinə uyğun gəlir. П – П  kəsiyi mayenin çıxdığı kəsikdir.
a=1 olduğunu qəbul edirik. Bu һalda
  
Burada  γ
o
və  p
o
— suyun səthindəki sürət və  təzyiqdir.  Əvvəlki  kimi 
ε=0,64, ξ = 0,06 qəbul edib bir sıra çevirmələr aparsaq, alarıq:
burada  φ=0,82. Maye  dəlikdən 
axdıqda isə φ=0,97-dir.  Bu zaman
,  
Beləliklə, silindrik taxma ondan keçən
mayenin sürətini 
  
15,5% azaldır.
olduğu üçün xarici silindrik taxma 
üçün müqavimət əmsalı
olur.  Deməli, maye xarici silindrik taxmadan keçdiyi zaman basqı itkisi 
sürət basqısının yarısına bərabərdir. Mayenin xarici silindrik taxmadan 
A
A
I
I
II
II
40-cı şəkil. Mayenin taxmadan 
axması

---