Az
ərbaycan dili məsələləri
97
etiraz edir v
ə belə nəticəyə gəlir ki, “onomastikanın
(onomalogiyanın) mövzusu dilçiliyin ümumi obyektindən
t
əcrid olunmayan, bilavasitə onunla möhkəm bağlı olan
m
əsələlər və hadisələrdir”.
Professor onomastik leksikanın ayrı-ayrı qatlarının
t
ədqiqi tarixini araşdırarkən bu qənaətə gəlir ki, toponimlər
ilkin olaraq t
ədqiqata cəlb edilmiş onomastik vahidlərdir.
Bel
ə ki, Qafqaz Albaniyasının bəzi toponimləri
haqqında məlumata antik dövrlərin yazılı mənbələrində
t
əsadüf edilir. Yunan tarixçisi və coğrafiyaşünası Strabon
h
ələ iki min il qabaq Azərbaycan onomastik vahidlərinin
b
əziləri haqqında məlumat vermişdir. Bu tədqiqatlar
zaman-
zaman inkişaf etmiş və Azərbaycanda Sovet
hakimiyy
əti qurulandan sonra dilçiliyin başqa sahələrində
olduğu kimi onomastika sahəsinsə də tədqiqat işi qismən
inkişaf etdirilmişdir. Müəllif göstərir ki, bu tədqiqatlar
h
ərtərəfli və məqsədyönlü şəkildə aparılmamış, onomastik
leksikanın planlı şəkildə tədqiqinə 60-cı illərdən sonra
başlanılmışdır.
Bu f
əsildə Azərbaycan etnonimlərinin, dilimizin
onomastik leksikasında mühüm yer tutan antroponimlərin,
Az
ərbaycan dilçiliyinin onomastika sahəsində ən çox
işlənən, tədqiq olunan toponimlərin, hidronimlərin tədqiqi
tarixi araşdırılmış, maraqlı elmi mülahizələr irəli sürül-
müşdür. Burada Azərbaycan toponimikasının öyrənil-
m
əsində fəaliyyət göstərən tarixçilərin və coğrafiyaçıların
əsərləri də geniş elmi aspektdə təhlil olunmuşdur. Bu
bölm
ədə onomastik leksikanın ayrı-ayrı laylarını təşkil
ed
ən kosmonimlərin, zoonimlərin, ktematonimlərin indiyə
q
ədər geniş tədqiqata cəlb edilməməsindən, həllini gözlə-
y
ən bu məsələlərin Azərbaycan dilçiliyinin qarşısında
aktual bir prob
lem kimi durmasından da bəhs edilmişdir.
Misir S
əfərov
98
Əsərin ikinci bölməsi “Müasir Azərbaycan ədəbi dili
onomastik leksikasının tərkibi” adlanır. Müəllif düzgün
olaraq onomastik leksikanı tərkibinə görə tədqiq edərkən
iki istiqam
ətdə ümumiləşdirmə aparmışdır: kompo-
nentl
ərin miqdarına görə onomastik leksikanın tərkibi
(birkomponentli, ikikomponentli, çoxkomponentli xüsusi
adlar) v
ə dil mənsubiyyətinə görə onomastik leksikanın
t
ərkibi. Tədqiqatçı onomastik leksikanın dil mənsubiyyə-
tin
ə görə rəngarəng olduğunu nəzərə alaraq, onu üç
qrupda – Az
ərbaycan dilinə aid milli onomastik vahidlər,
başqa dillərə məxsus onomastik vahidlər, hibrid (iki
müxt
əlif dilə məxsus sözlərin qovuşması nəticəsində
əmələ gələn leksik vahidlər) onomastik vahidlər adı
altında tədqiq etmişdir.
Onomastik leksikanın bir layını toponimlər təşkil
edir. Toponiml
ərin tədqiqi, linqvistik təhlili maraqlı dil
faktlarının aydınlaşmasına, üzə çıxarılmasına əvəzsiz
köm
əklik göstərir. Toponimlər Azərbaycan dilinin və
tarixinin yaranma v
ə inkişaf mərhələlərini aydınlaşdıran
qiym
ətli faktlarla zəngindir. “Azərbaycan toponimləri”
adlanan bölm
ədə toponimlərin xarakterik xüsusiyyətləri
geniş elmi izahla verilmişdir. Bu bölmədəki bütün faktlar
diqq
ətlə araşdırılmış, bədii ədəbiyyatdan, folklor nümunə-
l
ərindən götürülmüş misallarla əsaslandırılmış, bir-biri ilə
qarşılıqlı şəkildə izah edilmişdir.
Az
ərbaycan toponimlərinin yaranma səbəblərini, bu
yaranmada olan r
əngarəngliyi nəzərə alan müəllif onları
aşağıdakı şəkildə qruplaşdırır: 1) şəxs adı, familiya, ləqəb,
titul
əsasında meydana çıxan antroponimlər; 2) tayfa,
q
əbilə adları əsasında yaranmış etnotoponimlər; 3) hid-
roterminl
ər əsasında yaranmış hidrotoponimlər; 4) heyvan,
Az
ərbaycan dili məsələləri
99
quş, balıq, həşərat və s. canlıların adları əsasında düzələn
zootoponiml
ər; 5) bitki adları əsasında düzələn fito-
toponiml
ər; 6) Azərbaycan Sovet hakimiyyətinin qurul-
ması ilə əlaqədar yaranmış ictimai-siyasi xarakterli
toponiml
ər; 7) tarixi şəxsiyyətlərin, görkəmli yazıçı, şair,
inqilabçı, ictimai-siyasi xadimlərin adını daşıyan memuar-
xatir
ə toponimlər; 8) səma cisimlərinin adı əsasında
düz
ələn kosmotoponimlər; 9) müəyyən coğrafi əlamətə,
t
əbii sərvətə əsasən adlandırılan təsviri toponimlər.
Professor A.Qurbanov toponiml
ərin dərə, təpə, düz,
k
ənd, şəhər, məhəllə, küçə, meydan və s. kimi müxtəlif
quruluşa malik olaraq Azərbaycan onomastik leksikasında
z
əngin bir toponimik lay əmələ gətirdiyini də faktlar
əsasında izah etmişdir. Toponimlərin oykonimlər, urbano-
niml
ər, xoronimlər, oronimlər, dramonimlər kimi növləri
d
ə tədqiqat obyekti olmuşdur. Bölmənin axırında verilən
ən çox yayılmış Azərbaycan toponimlərinin ümumi
m
ənzərəsini əks etdirən sxem müəllifin toponimlərin areal
xüsusiyy
ətləri haqqında fikir və mülahizələrini çox yaxşı
əks etdirir və bir növ fəsli tamamlayır.
Əsərdəki “Azərbaycan antroponimləri”, “Azərbaycan
hidroniml
əri”, “Azərbaycan zoonimləri”, “Azərbaycan
kosmoniml
əri”, “Azərbaycan ktematonimləri”, “Azərbay-
can etnoniml
əri” fəsilləri də öz elmi dəyəri ilə çox
maraqlıdır. Klassik və müasir ədəbiyyatdan, eləcə də xalq
yaradıcılığından verilmiş nümunələr əsərin bədii məziy-
y
ətini və elmi dəyərini artırır. Yüksək elmi səviyyədə və
s
əlis dildə yazılan bu kitab onomastika problemlərinə
h
əsr edilmiş , onun əsaslarımı təşkil edən ilk fundamental
əsərdir.
Az
ərbaycan onomalogiyasının ayrı-ayrı qatları təd-
qiq edildikc
ə bir sıra həllini gözləyən problemlər ortaya
Dostları ilə paylaş: |