MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
Misir S əfərov 238 ədəbi dil ilə canlı xalq danışıq dilindən alınıb işlədilən sözl ər vasitəsilə əmələ gəlmişdir. Müəllif yerin-dən asılı olaraq, asılı olaraq, üslubi məqamın tələbinə görə əcnəbi dil ə məxsus, lakin dilimizdə sabitləşmiş sözlərdən də yan keçm əmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə eyni sino-nimik c ərgəyə daxil olan sözlərin arasında az və ya çox dərəcədə d ə olsa, məna fərqi vardır. Məsələn, müəllif uşaq anlayışını ifadə etmək üçün balaca – xırda – körpə - kiçik – süd əmər – tifil sözlərindən istifadə etmişdir. Bu sözlər bir vahid anlayışı – uşaq anlayışını bildirmələrinə baxma- yaraq, aralarında incə məna fərqləri də vardır. Misallara n əzər salaq: O, beş-altı yaşlı uşaqların, hələ ağlı çox az şey kəsən tifillərin Leninə olan sonsuz məhəbbətlərinin bu ifad əsindən çox mütəəssir oldu (III, 15); Qarı dalına bir körp ə sarımışdı (III, 113); Balam, o südəmər uşaqlar görür əm oraq itiləyirlər (III, 10). Nümunələrdən görün- düyü kimi, eyni sinonim c ərgəyə daxil olan sözlər üslub v əzifəsinə görə bir-birindən fərqlənir. Bəzən isə sinonim sözl ər arasında elə məna fərqi yaranır ki, onları hətta bir- biri il ə əvəz etmək belə olmur: Əli dedi ki, qardaşımın qəbri üstə gedəcəyəm (IV, 51); S ən dədəyin goru, bu arvadı bir də bura çəkib gətir- m ə! (II, 55); Salavatı dinlədikdən sonra birdən Ştirner sərt h ərəkətlə dönüb elə yaxın dayandı ki, Qulam onun ağzından gələn spirt qorxusunu da duydu (I, 215); Hava- da gül ətri ilə qarışmış xoş bir sərinlik vardır (II, 282); Çöld ən elə yaxşı iy gəlir ki, bilmirsən bu şaxta iyidirmi, yoxsa ki bahar yaxınlaşır (II, 105). Q əbir-gor; qoxu-ətir-iy sözləri eyni sinonim cərgəyə daxil olsalar da, üslubi xüsusiyy ətlərinə görə fərqlənirlər. Elmi ədəbiyyatda belə sinonimik cərgə tipləri sırasında Az ərbaycan dili məsələləri 239 üslubi sinoniml ərin bədii söz yaradıcılığında müstəsna funksional əhəmiyyəti vardır. Belə ki, bədii əsərin mətnin- d ə yeknəsəklikdən, söz kasadlığından, deyim və intonasiya solğunluğundan uzaqlaşmaq üçün üslubi sinoniml ər açır. Zəngin emosional qüvvəyə malik olan bel ə sinonimlərdən Əbülhəsən də yerli-yerində istifadə etmiş, bu sözlər vasitəsilə fikrin daha obrazlı, emosional v ə canlı ifadəsinə nail ola bilmişdir. Üslubi sinonimlərin bir s əciyyəvi cəhəti də burasındadır ki, eyni mətn daxilind ə onları bir-biri ilə əvəz etmək bəzən mümkün olmur. Çünki h əmin sözlər mətn daxilində yalnız yuxarıdakı nümunələrdə göstərildiyi kimi işlədilməlidir. Bel ə olmasda, əsərdə ifadəlilik azalır, bədii-lik, obrazlılıq sönük alınar. T əkrar da olsa, bir daha qeyd edək ki, Ə.Əbülhəsən bir s ənətkar kimi həmişə xalqla bağlı olmuş, xalq dili qaynaqlarından həmişə həssaslıqla bəhrələnmişdir. Böyük müşahidə qabiliyyətinə malik olan sənətkar xalq danışıq dilind əki məna zənginliyini, yüksək obrazlılığı ustalıqla duyduğu üçündür ki, “Dostluq qalası” romanının lüğət t ərkibi canlı xalq danışıq dilindən alınmış söz və ifadələrlə olduqca z əngindir. Həm də olduqca səciyyəvidir ki, həmin söz v ə ifadələr eyni mətn daxilində onların ədəbi dildə olan sinoniml əri ilə əvəz edilsəydi, obrazlılıq zəifləyir, əsərin dili quru və sönük təsir bağışlardı: Qara dayı, biz namusu əppəyə qatıb yeyən adamlar- dan deyilik (II, 258); Tez oturun toqqanın altını bərkidin, əl-ayağınızı sazlayın (I, 52); Hava artıq qaralmağa başla- dığı üçün bütün bu ağaclıq və yaxın yamac islaq, bozaraq bir p ərdəyə bürünmüş kimi, tutqun görünürdü (II, 235); İndi duman seyrələ-seyrələ çəkilir, oktyabr günəşi hün- dür ə qalxırdı (IV, 253); Yolladım, qayıdıb dedi ki, Güllü Misir S əfərov 240 arvad b ərk azarlayıb, neçə gündür İsa onu şəhərə aparıbdır (II, 269). Canlı xalq danışıq dilindən alınıb işlədilən “əppək”, “toqqa”, “islaq”, “hündür”, “azar” sözl əri ədəbi dildə işlə- n ən və həmin sözlərlə sinonim olan “çörək”, “qayış”, “yaş”, “uca”, “xəstə” sözləri ilə əvəz edilsəydi, təbii ki, dil m ətnindəki mövcud ekspressivlik, emosional effekt və n əhayət, üslubi məqam zənginliyi xeyli azalmış olardı. Bu hal is ə, şübhəsiz, sənətkarın özünəməxsus yaradıcılıq dəst- x ətti olub onun fərdi üslubunu müəyyənləşdirən məziy- y ətlərdəndir. Ə.Əbülhəsənin nasir ustalığı burasındadır ki, o, tük ənməz qaynaq kimi daim ana dilindəm qidalanmış, h əmişə bu dilin məna və ifadə zənginliyindən faydalan- mağa can atmışdır. Sənətkarın bütün yaradıcılığını diq- q ətli müşahidə onun doğma dilə məxsus sözdə, ifadədən nec ə həvəslə, yaradıcı surətdə faydalandığını bütün cid- diyy ətilə üzə çıxır. “Dostluq qalası” romanının dilində də əsl Azərbay- can sözl ərindən sənətkarın yaratdığı əlvan lövhələr çoxluq t əşkil edir. O, təsvir etdiyi hadisəni, predmeti, surətin dilinin, daxili al əmini əsl Azərbaycan sözləri ilə canlan- dırmağa çalışmış, əsərin dilinə yad mənşəli sözlərin lüzumsuz olaraq g əlməməsinə maksimum səy göstər- mişdir. Lakin “dilimizin lüğət tərkibinin artımında və z ənginləşməsində başqa dillərdən alınma sözlər hesabına sinonim c ərgələrin tərkibindəki sözlərin miqdarı artır, bununla da sinoniml ər xeyli zənginləşmiş olur. Buna görə d ə sinonimlərin artım mənbələrindən bəhs edərkən və belə m ənbələrə görə sinonimlərin artım mənbələrindən bəhs ed ərkən və belə mənbələrə görə sinonim sözləri qruplaş- Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|