MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
- Kinin, q əzəbin və nifrət
Misir S əfərov 244 Misallardakı kədər-qüssə-fikir-xəyal və kin-qəzəb- nifr ət sözləri sinonimlərdir və eyni cümlədə sıralanaraq işlənmişdir. Nəticədə məna dəqiq və qüvvətli şəkildə ifadə edilmişdir. Sinoniml ərin bu şəkildə işlədilməsi ümumiyyətlə, s ənətkarın bütün yaradıcılığına xas olan üslubi xüsusiy- y ətlərdəndir. Yazıçı sinonimlərin üslubi məqam və forma müxt əlifliyindən istifadə edərək əsərlərinin dilini daha canlı, daha obrazlı etmişdir. Əsərdə sözlərdən düzgün, yerli-yerində istifadə etm ək, üslubi ağırlıq yaratmamaq, təkrara yol verməmək üçün sinoniml ər mühüm rol oynayır. Sinonimləri düzgün işlətmək yazıçıdan yüksək dil mədəniyyəti və istedad t ələb edir. Bədii əsərdə sinonimlərin çoxluğu və rənga- r əngliyi onun müəllifinin yüksək ədəbi mədəniyyətə malik olmasını sübut edən əsas amillərdən biridir 81 . Bu, bir h əqiqətdir ki, yalnız dili aydın, səlis, obrazlı olan bir əsər b ədii cəhətdən qüvvətli sayıla bilər. Bu c əhətdən “Dostluq qalası” romanı sinonimlərdən yerli-yerind ə, düzgün istifadənin maraqlı və diqqətəlayiq nümun ələri ilə çox zəngindir. Sənətkar sözlərin məna r ənginə, oxunaqlı, anlaşıqlı olmasına, monoton təsir bağış- lamamasına xüsusi fikir vermiş, sinonimləri məharətlə işlə-dərək hər sözə məna tələbinə görə yanaşmış bədii fikrini h əmişə diqqət mərkəzində saxlamışdır. Ə.Əbülhəsən eyni sinonimik cərgəyə daxil olan sözl ərin işlənmə yerindən asılı olaraq daha münasib olanını seçib işlətmiş, onların mətn daxilindəki üslubi rolunu düzgün mü əyyənləşdirmişdir. 81 R.A.Budaqov. Dilçiliy ə dair oçerklər. Bakı, 1956, səh.29. Az ərbaycan dili məsələləri 245 “Dostluq qalası” romanının dilində sinonimlərin üslubi dinamikası bir neçə cəhətdən diqqəti, xüsusilə, cəlb edir. M əsələn, sinonimlərə eyni söz və ifadənin təkrarına yol verm əmək, yeknəsəqliyi aradan qaldırmaq üçün bir üslubi vasit ə kimi müraciət edilir. Əsərin dilində eyni söz v ə ifadənin təkrarı təbii ki, oxucunu yorur, əsərin bədii- emosional t əsirini məhdudlaşdırır. Belə ki, bədii əsərlərdə sinoniml ərin başlıca üslubi xüsusiyyətlərindən biri eyni söz v ə ifadənin təkrar edilməsinin qarşısını almaqdır. B ədii əsərdə eyni söz və ifadənin təkrar edilməsi əsəri üslubi c əhətdən ağırlaşdırır, ifadənin gözəlliyini pozur, şirinliyini itirir. Təkrar fikrin qüvvətli, təsirli olmasını z əiflədir. Ə.Əbülhəsən bir sənətkar kimi fikri qüvvətli təsirli ifad ə etmək üçün sinonimlərdən olduqca ustalıqla istifadə etmişdir. “Dostluq qalası” romanının mətninin təkcə verm əmək üçün sinonimləri geniş imkanlara malik bir üslubi vasit ə kimi görürük: Onların şinelində dünyanın toz-torpağı olacaq (II, 13); Bu M ələk, Bağçasaray dağlarından o yanda olan əfsanəvi aləmdən gətirdiyi xırdaca kağızla Kurtu həyata el ə bağlamışdı ki, istəsəydi də indi bu bağı qırıb ata bilm əyəcəkdi (II, 234); 1914-cü ildə birinci cahan müha- rib əsi başlayanda Vilhelmin də arzusu bu idi ki, Prussiya soldatları gərək “Xəzan ayına kimi düşmənə qələbə çalıb,evlərinə qayıdalar” (III, 204); Bu duyğudan göz yaşarır, ürək sevinir, qəlb sonsuz ümidlərlə dolur. Nümun ələrdə verilmiş dünya-aləm-cahan, ürək-qəlb sinoniml ərindən məhz təkrara yol verməmək üçün istifadə olunmuşdur. Əgər müəllif sinonimik cərgə yaratmayıb “dünya” v ə “ürək” sözlərini yenidən təkrar etsə idi, əsərdə Misir S əfərov 246 yekn əsəqlik yaranar, bədiilik, obrazlılıq, rəngarənglik kimi b ədii əsər üçün vacib sayılan şərtlər pozulmuş olardı. Romanda t əsvir olunan surət, əşya, hadisə, keyfiy- y əti oxucu və ya dinləyicinin gözü qarşısında daha görümlü, daha ətraflı canlandırmaq üçün eyni sinonim c ərgəyə daxil olan sözləri yanaşı, bir neçəsini yan-yana, bir- birinin ardınca işlədilməsi də müəllifin bədii dil z ənginliyini parlaq şəkildə nümayiş etdirir: Kinin, q əzəbin və nifrət hissinin belə ifadəsi əsgərlərə xoş g əldiyi üçün axırıncı beyt dəfələrlə təkrar olundu (I, 282). Kin-q əzəb-nifrət sözləri eyni sinonim cərgəyə daxil olsa da, aralarındakı incə məna çalarlıqları ilə fərqlənir. “Bu (eyni sinonim c ərgəyə daxil olan sözlərin bir neç əsinin yanaşı işlədilməsi – S.M.) Əbülhəsəndə təsadüfi hal olmayıb, onun üslubunun əsas xüsusiyyətini təşkil edir” 82 . Mü əllif bu sözlərdən biri ilə də kifayətlənə bilərdi. Lakin bu zaman yazıçının düşmənə olan münasibəti tam qabarıqlığı ilə təzahür etməzdi. Ədib düşmənə olan ümumxalq q əzəbini daha qüvvətli vermək üçün eyni sinonim c ərgəyə daxil olan sözlərin yanaşı işlədilməsini lazım bilmişdir. Əsərin dilində iki üç, hətta dörd sinonim yanaşı işlədilməsi faktları ilə qarşılaşırıq: Kişi namusu da, vicdanı da ana südü ilə əmir! Qeyr ətsizlik də, əskiklik də ana südündən keçib insanın qanına qarışır! (I, 236); Çöhrələrin hərəsində bir məna – birind ə qeyz, nifrət, kin, o birin də narazılıq, digərində iztirab, bir başqasında laqeydlik ifadəsi vardır (III, 37); T əsəvvüründə, şəhəri bürüyüb ağzına almış alov, dəqiqələr 82 Ağamusa Axundov. Dilin estetikası. “Yazıçı” nəşriyyatı, Bakı, 1985, s əh.18. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|