Misir S
əfərov
250
Nümun
ədə verilmiş “günəş” sözü ədəbi dilə, “gün”
sözü is
ə daha çox canlı xalq danışıq dilinə aiddir. Əsərdə
bu v
ə bunun kimi istər ədəbi dil leksikasına mənsub,
ist
ərsə də ədəbi dil ilə canlı danışıq dil leksikasına məxsus
sözl
ərin sinonimliyindən geniş istifadə edilmişdir. Ümu-
miyy
ətlə, hiss olunur ki, dilimizin öz sözlərindən düzələn
sinonim c
ərgələr, obrazlılıq, ekspressivlik, emosionallıq
yaratmaq üçün yazıçıya olduqca zəngin material verir.
“Dostluq qalası” romanının dilində ədəbi dil ilə
dialektl
ərdən alınmış sözlərin sinonimliyinə aid nümunələr
d
ə kifayət qədərdir. Yazıçının dialektdən söz alıb işlət-
m
əsində əsas məqsədi surətin zümrə və peşə mənsu-
biyy
ətini özünəməxsus bir yolla oxucuya bildirməkdən
ibar
ətdir. Müəllif dialektlərdən alıb işlətdiyi sözləri elə
ustalıqla, yerli-yerində əsərə daxil etmişdir ki, əsərin
dilind
ə heç bir şivəçilik, ləhcəçilik kimi xüsusiyyətlər
yaranmamışdır. Əksinə, ədəbi dil sözləri ilə sinonimlik
t
əşkil edən dialekt sözləri əsərin dilinə yeni bir canlılıq,
t
əbiilik, obrazlılıq gətirmişdir:
N
əhayət, bir səngərin dalındakı kahaya soxulduqda
h
ənirti eşitdi (I, 217).
Qara dayı, biz namusu əppəyə qatıb yeyən adam-
lardan deyilik! (III, 258).
Tez oturu
n, toqqanın altını bərkidin, əl-ayağınızı
sazlayın (I, 52).
Misallarda verilmiş kaha, hənirti, əppək, toqqa sözləri
dialekt m
ənşəlidir
85
. H
əmin sözlər ədəbi dildə olan quyu,
s
əs, çörək, qayış sözləri ilə sinonimlik təşkil edir. Müəllif
üslubi m
əqsəddən asılı olaraq, xüsusi üslubi çalarlıq
yaratmaq üçün bu sözl
ərdən istifadə etmişdir.
85
Bax: Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1964.
Az
ərbaycan dili məsələləri
251
Sinoniml
ər obrazların daxili-mənəvi aləmini açmaq,
onların hadisə və obyektlərə fəal psixoloji münasibətini
bildirm
ək baxımından da romana mühüm üslubi vəzifə
daşıyırlar:
“−Gedib saçlarımı döşəyərəm ayaqları altına,
ağlayaram, göz yaşı tökərəm, xahiş edərəm, yalvararam –
bağışlarlar!” (III, 163).
Ağlamaq – göz yaşı tökmək sinonim qoşalığı ilə
sur
ətin şikayət və yalvarışları inandırıcı və təsirli bir dil ilə
ifad
ə edilmişdir.
Habel
ə əsərdə surətin qaba təbiətini göstərmək,
oxucuda ona qarşı nifrət yaratmaq üçün ədəbi dilə məxsus
sözün
əvəzinə onun sinonimi kimi vulqar sözün işlədil-
m
əsinə ehtiyac duyulur:
−Yüklü heyvanlar ötdükdən sonra Göyçək hırıldadı
(II, 397).
“Gülm
ək” sözünün sinonimi olan “hırıldamaq”
sözünü işlətməkdə təbii ki, müəllifin məqsədi Göyçəyin
qaba t
əbiətini, onun əxlaqi cəhətdən naqis olduğunu
oxucuya çatdırmaqdır.
Əsərdə mətləb aydınlığı, sözün mənasının aydın-
laşdırılması üçün də sinonimləri fəal üslubi vasitə kimi
görürük.
Üst köyn
əyinin yaxasını düymələdi, komandirlik
kursunu qurtarark
ən aldığı, boynuna tikilmiş qəşəng
biçimli şinelini geydi, partupeyini (çiyin qayışını) və
tapançasını bağladı... (I, 4).
Əvvəldə “Dostluq qalası” romanının dilində alınma
sözl
ərin sinonimliyindən geniş istifadə edildiyini göstər-
mişdik. Əsərin dilində ərəb, fars, rus, türk və s. dillərdən
alınmış sözlərin məna rənginə, üslubi çalarlığına görə
mühüm
əhəmiyyət daşıdığından müəyyən qədər danış-
Misir S
əfərov
252
mışdıq. Qeyd etmişdik ki, müəllif bu sözlərdən həyat
h
əqiqətlərini olduğu kimi, bütün parlaqlığı ilə vermək,
insanın daxili aləmini, xarakterlərini qabarıq cizgilərlə
açıb göstərmək, surəti oxucunun gözü qarşısında bütün
əzəməti ilə canlandırmaq və ən başlıcası, üslubi çalarlıq
yaratmaq üçün faydalanmışdır. “Dostluq qalası” romanın-
da alınma sözlərin üslubi sinonimlik xüsusiyyətlərinin
r
əngarəng olduğunu nəzərə alıb, onların bəzilərini
konkret faktlarla, burada qeyd
ə almağı lazım bilirik:
a) T
əkrara yol verməmək üçün alınma sözlərin sino-
nimliyind
ən istifadə edilmişdir:
“
−Su içdikdə bağçanın çiçəkləri elə bil bir boy
artırdı. Xüsusən kan və xətmi güllərinin başı qalxıb,
heyk
əllərin ayağına toxunurdu” (III, 15).
M
ən gəmidə əsgərlərə düz bir saat bu barədə
mühazir
ə oxumuşam. Sənə məsləhət görürəmki, leksiyamı
dinl
əməmiş, bu saat onu belindən aç, başına qoy! (I, 63).
b) Xüsusi üslubi çalarlıq yaratmaq üçün:
− O nə anbardı, nə skladdı Canı kişi saxlayır? (II,
53).
c) Sur
ətin hansı zümrəyə mənsub olduğunu bildirmək
üçün:
− Cənab, hamımız türk deyilikmi? (II, 407).
Ancaq yen
ə də özünü o yerə qoymayıb soruşdu:
−Nasılsınız, arkadaş? (II, 239).
−Lap Nikolay zamanı da mən orada bulunmuşam,
qoca kişilər orada oruc tutmazlardı, namazı bayramdan-
bayrama qılarlardı (I, 37).
Göründüyü kimi, sur
ətin nitqinə “yoldaş” əvəzinə
“c
ənab”, “necəsiniz” əvəzinə “nasılsınız”, “qardaş”
əvəzinə “arkadaş”, “olmaq” əvəzinə “bulunmaq” kimi
Dostları ilə paylaş: |