MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Misir S
əfərov 
 
 
256 
bir-biril
ə  qarşılıqlı  ziddiyyətdə  olduqları  üçün  müəyyən 
semantik  sistem  yaradırlar  ki,  həmin sözlər filologiyada 
antonim adlanır. 
Antoniml
ər  əslində  obyektiv aləmdəki ziddiyyətli  
c
əhətləri ifadə etməklə dildə fəlsəfi kateqoriya kimi özünü 
göst
ərir.  Bədii  əsərlərin dilində  antonimlərin  işlədilmə-
sind
ə  əsas məqsəd bu və  ya digər hadisənin qiymətlən-
dirilm
əsi zamanı onların arasındakı təzadlı fərqləri müəy-
y
ənləşdirmək məqsədi  daşıyır.  Ziddiyyətli həyat hadisə-
l
ərini, səciyyəvi münasibətləri vermək üçün antonim 
sözl
ər  sənətkarın  əlində  ən dəyərli ifadə  vasitəsidir. Bu-
nunla  yanaşı,  antonim  sözlər vasitəsilə  bədii  əsərlərin 
dilind
ə  təzad  yaradılır  ki,  bunun  da  köməyi ilə  əşya  və 
sur
ətlərin gözəl xarakteristikası alınır
86
. 
Romanda t
əsvir edilən hadisələrin, xarakterlərin hə-
yati v
ə  realist  boyalarla  canlandırılmasında  mühüm  dil 
faktı kimi, sinonimlər də az rol oynamamışdır. Buna görə 
d
ə romanın dilində  işlənmiş antonimlərdən xüsusi üslubi 
vasit
ələr  kimi  danışmağa  hər  cür  haqqımız  vardır.  Ma-
raqlıdır ki, əsərdə antonim sözlərin bir-birinə münasibəti, 
y
əni sözlər arasındakı ziddiyyət dərəcəsi və səviyyəsi eyni 
deyildir. B
əzi antonim sözlər bir-biri ilə  tam, bəziləri isə 
nisbi ziddiyy
ət təşkil edirlər. 
Prof.Ə.Dəmirçizadə yazır:  “Ümumiyyətlə, antonim-
lik d
ə  sözlərin mənası  ilə  bağlıdır. Belə  bir nöqteyi-
n
əzərdən müasir Azərbaycan dilindəki antonim sözləri də, 
xüsus
ən qarşı məna ifadə etmək cəhətindən əsaslı surətdə 
yoxladıqda aydın olur ki, belə sözlərin bir çoxunda zidd və 
                                                 
86
 
А.Н.Гвоздев.  Очерки  по  стилистике  русского  языка.  Учпедгиз,  М., 
1955, s
əh.66. 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
257 
ya 
əksmənalılıq şərti və nisbi bir haldır”
87
. B
əzi dilçilər isə 
inkarlıq  şəkilçisi qəbul edərək mənanın  zidd  tərəflərini 
bildir
ən sözləri şərti antonim kimi qəbul etmişdir
88
. 
Biz  “Dostluq  qalası”  romanının  dilində  işlənmiş 
antoniml
ərin iki cəhətdən: mütləq və  nisbi ziddiyyətlilik 
baxımından təsnif etməyi münasib bildik: 
Mütl
əq  antonimlər.  “Dostluq  qalası”  romanının 
dilind
ə mənaca bir-birinin tam ziddini təşkil edən sözlərə - 
mütl
əq antonimlərə  sıx-sıx  rast  gəlmək olur.  Müəllif bu 
q
əbil sözlərə  adətən eyni mənanın  zidd  cəhətlərini daha 
k
əskin göstərmək üçün müraciət etmişdir. 
Əsərin dilində  işlənmiş  mütləq leksik antonimlərin 
böyük bir hiss
əsi  qoşa  işlənir və  mətndə  vahid söz kimi 
çıxış edirlər: əvvəl-sonra, get-gəl, sağ-sol, irəli-geri, aşağı-
yuxarı, yay-qış, isti-soyuq, gecə-gündüz, ağ-qara, dağ-dərə 
v
ə s. 
M
əsələn; Sağa-sola, irəli-geri hara qaçdısa, Kərəmin 
güll
əsi altına düşdü (I, 149); Arxada da onu soyundurub, 
geyindirm
əkdən  yorulmuşuq  (I,  19);  -  Dəniz  də  çalxa-
layıb,  tərbiyələri də  pis  olub,  yoldaş  komandir,  bərkə-
boşa  düşməyiblər (I, 19); Onlar yeri-göyü,  dənizi bir-
birin
ə qatan qalın dumanın içində təpədən-dırnağa qədər 
bomboz görünürdül
ər (I, 43) və s. 
Nümun
ə  gətirdiyimiz  misallarda  sağ-sol, irəli-geri, 
soyundurub-geyindirm
ək, bərk-boş,  yer-göy, təpə-dırnaq 
                                                 
87
 
Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı, səh.136. 
88
 
А.А.Реформатский.  Введение  в  языкознание.  М.,  1955,  стр.66; 
Н.М.Шанский.  Лексикология  современного  русского  языка.  М.,  1972, 
стр.63;  R.Məhərrəmova.  Sabirin  satirik  şeirlərinin  leksikası.  Bakı,  1968, 
s
əh.129 və s. 
 

---

Misir S
əfərov 
 
 
258 
birl
əşmələri  mütləq antonimlərdir və  göründüyü kimi 
qoşa işlənmişdir. 
Əsərin dilində ayrı işlənən antonimlər də bədii fikrin 
ifad
əsi üçün mühüm üslubi əhəmiyyət  daşıyır.  Ayrı 
işlənən mütləq antonim sözlərə həm eyni cümlədə, həm də 
ayrı-ayrı  cümlələrdə  rast gəlirik:  Oranı  nə  dost,  nə  də  
düşmən  yaddan  çıxara bilərdi (I, 167); Kamandarov bu 
gec
ə Səlminin sözünə baxmayaraq çıxıb getdisə də, sabahı 
günü yen
ə  gəldi  (III, 56); ... Ağır  yaralılar  faiz  etibarilə 
yüngül  yaralılardan  çox  az  olur  (I,  252);  Sevastopoldan 
qayırdıqdan  sonra,  Maral  bu  adamla  üz-üzə  gəlməkdən 
sıxılırdı (III, 3); Sən əvvəl mənim Kəyana getməyimə razı 
idinmi?  (III,  4);  Əyilə-əyilə  pulemyotu  üzü  yuxarı  çəkib  
dik
ə  qaldırdı,  arxasında  uzandı  (I,  49);  Məmmədov ötəri 
bir n
əzərlə dərədən o tayı gözdən keçirtdi (I, 149). 
Veriliş  nümunələrdə  dost-düşmən, get-gəl,  ağır-
yüngül antoniml
əri eyni cümlədə, sonra-əvvəl, duik-dərə 
antoniml
əri isə ayrı-ayrı cümlələrdə işlənmişdir. 
 Nisbi antoniml
ər.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz    kimi, 
əsərin dilində mütləq antonimlərlə yanaşı, nisbi antonimlər 
d
ə  çox  işllənir. Nisbi antonimlərdə  sözlərin mənaları 
arasındakı  ziddiyyət  nisbi  xarakter  daşıyır,  yəni sözlərin 
m
ənaları  arasındakı  kəskin,  qatı  ziddiyyət mütləq anto-
niml
ərdən fərqli olaraq nisbətən zəif olur. 
Düşmən bircə  qara  pencəkdən,  boz  şineldən qorx-
mur! (II, 331); K
ənardan baxan deyə  bilməzdi ki, o, 
deyil
ənlərə qulaq asır, yoxsa onun fikri ala dağı, qara dağı 
g
əzir. 
Nümun
ələrdəki qara və  boz, ala və  qara sözləri  
antoniml
ərdir və  əksilik dərəcəsinə  görə  bir-biri ilə  nisbi 
ziddiyy
ətdədirlər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, antonim-

---