Misir S
əfərov
78
xain düşmənlərdən qorumuşdurş Ədibin cəbhə həyatı
əsasən qəhrəman Sevastopolla bağlıdır. Yazıçı düşmənə
qarşı vuruşmaqla yanaşı, səngərdə, qazmada cəbhənin
d
əhşətlərini bilavasitə müşahidə etmiş, ağır səngər
h
əyatını, döyüşçü məişətini, psixologiyasını yaxından
duyub öyr
ənmişdir. Bu müşahidələrin nıəticəsi olaraq bir
sıra hekayə və povestlərini yazıb çap etdirmişdir. “Oğullar
v
ə atalar” (1943), “Leytenant Şerban” (1943), “Yaralı”
(1942), “R
əşid” (1942), “Qorxaq” (1942), “Görüş” (1942),
“Oxu, bülbülüm, oxu” (1942), “Sahild
ə” (1942) və s.
hekay
ə və povestləri məhz bu müşahidələrin məhsulu
olaraq meydana g
əlmişdir. Bu hekayə və povestlər bütün
müsb
ət keyfiyyətləri ilə yanaşı, bir də ona görə qiymətlidir
ki, onlar “Dostluq qalası” kimi böyük bir romanın
yaranmasında hazırlıq mərhələsi və bədii zəmin olmuşdur.
İlk variantında “Müharibə” adlanan “Dostluq qalası”
romanı 1947-ci ildə “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında
çap olunur. Əsər tezliklə oxucuların və ədəbi tənqidin
diqq
ətini cəlb edir.
Ədəbi tənqid romanın müsbət keyfiyyətlərini göstər-
m
əklə yanaşı, qüsurlarını da qeyd edir, xeyirxah məslə-
h
ətlər verir. Bu isə yazıçını əsər üzərində dönə-dönə
işləməyə ruhlandırır. Dörd kitabdab ibarət olan “Dostluq
qalası” romanının sonuncu kitabı 1967-ci ildə çap olunur
v
ə bununla da ədibin bu əsər üzərindəki yaradıcılıq
əməliyyatı sona çatır.
Əsər istər mövzusu, istərsə də dili və üslubu baxı-
mından həm Azərbaycan sovet ədəbiyyatında, həm də
Əbülhəsənin yaradıcılığında mühüm yer tutur. Romanın
mövzusu sovet xalqının, o cümlədən Azərbaycan döyüşçü-
Az
ərbaycan dili məsələləri
79
l
ərinin Böyük Vətən müharibəsi illərində alman faşizminə
qarşı apardığı mübarizə təşkil edir.
Əsərdəki hadisələr məkan etibarilə iki hissəyə
bölünür. Birinci hiss
ədə Sevastopolun müdafiəsi və bila-
vasit
ə döyüş meydanı, ikinci hissə isə əmək növbəsində
dayanmış və cəbhəni hər cür sursat və ləvazimatla təmin
ed
ən arxa cəbhədir. Bu hissələrin özləri də hadisələrin
t
əsviri ilə əlaqədar olaraq ayrı-ayrı qollara ayrılır.
Əsərdə maraqlı və yaddaqalan surətlər var.
“Dostluq qalası” romanı xalqların tarixində çox
böyük
əhəmiyyətli bir dövr olan Böyük Vətən müharibəsi
ill
ərinin bədii salnaməsi kimi həm Əbülhəsənin yaradı-
cılığında, həm də Azərbaycan sovet nəsrində görkəmli
yerl
ərdən birini tutur.
Əbülhəsənin yaradıcılığında ailə, əxlaq, tərbiyə, gənc
n
əslin yetişməsi kimi mühüm məsələlər də geniş yer tutur.
Yazıçı bu mövzuların həllinə həsr edilmiş “Tamaşa qarının
n
əvələri”, “Tərs adamlar”, “Gec deyil”, “Utancaq” və s.
kimi
əsərlərin də müəllifidir. Bu əsərlərdə həll edilən
m
əsələlər, qaldırılan problemlər bu günümüzlə səsləş-
m
əklə yanaşı, yetişən nəslin tərbiyəsində də mühüm rol
oynayır.
Əbülhəsənin dili və üslubu səciyyəvi xüsusiyyətlərə
malikdir. Bu dil xalq dilind
ən qida alaraq yazıçı qələmində
daha da inkişaf etdirilib ətə-qana dolur. Nəticədə, yazı-
çının əsərlərində xalq dili, xalq ruhu özünün geniş və bədii
h
əllini tapır.
Bu gün 80 illiyini qeyd etdiyimiz xalq yazıçısı
Ə.Əbülhəsən yenə də gənclik həvəsi ilə yazıb-yaradır. Biz
bu yolda hörm
ətli ədibimizə uzun ömür, cansağlığı, yeni-
yeni yaradıcılıq sevincləri arzulayırıq.
1988
Misir S
əfərov
80
Ə.ƏBÜLHƏSƏNİN BƏDİİ
ƏSƏRLƏRİNİN ADLARI
Xalq yazıçısı Ə.Əbülhəsənin bədii əsərlərinin adları
maraqlı dil xüsusiyyətlərinə malikdir.
Yazıçının ilk əsərlərindən biri “Sofi”dir. Hekayənin
q
əhrəmanı Əlövsət on yaşından dindarlıqda – “sofilik”Lə
m
əşğul olur və ömrünün otuz beş ilini bu yolda qurban
verir. “O,
bu “sofi” sözünü eşitməkdən o qədər xoşlanIrdı
ki, adını soruşana “sofi” deyə cavab vermək istərdi”. Lakin
bu v
əziyyət çox çəkmir. İnqilabın qələbəsindən sonra
Əlövsət öz faciəli həyatını dərk edir və bu həyatdan
uzaqlaşmağa çalışır. Ancaq buna nail ola bilmir. “Sofi”
əqidəsi Əlövsətin əl-qolunu bağlamış, onun yeniləşməsinə
mane olan bir b
əla olmuşdur. Bu mənada hekayənin
“sofi” adlandırılması əsərin ideyasından irəli gəlir və
m
əzmunu tam əhatə edir.
“Araz” hekay
əsində köhnəliklə yeniliyin mübarizəsi,
qadının ictimai həyatda rolu məsələsi ər-arvad simasında
əlvan boyalarla qələmə alınmışdır. Köhnə cəmiyyətin
nümay
əndəsi Qulaməli ilə yeni, azad həyatın vətəndaşı
Tavus qarşılaşır. Tavus cəsarətlə Qulaməlinin bütün
t
əkliflərini rədd edir. Qulaməli Tovusu qaçıran zaman
s
ərhəd gözətçiləri tərəfindən vurulur. Əsərin məzmunudan
göründüyü kimi, hekay
ənin “Araz” adlandırılması onun
m
əzmunu və ideyası ilə o qədər də bağlı deyildir. Fikri-
Az
ərbaycan dili məsələləri
81
mizc
ə, hekayə “Tavus” adandırılsa idi, daha yaxşı olardı.
Çünki Tavus hekay
ənin baş qəhərmanı olmaqla yanaşı,
t
əsvir olunan hadisələrin mərkəzində dayanır və ideyanın
aydınlaşmasında mühüm rol oynayır.
“Yazıçılar” romanında 30-cu illərin gərgin hadisə-
l
əri, kollektivləşmə uğrunda gedən mübarizə və qarşıya
çıxan çətinliklər özünün geniş və bədii həllini tapmışdır.
Romanın “Yoxuşlar” adlandırılması da dövrün keşməkeşli
v
ə ziddiyyətli olmasına işarə idi. Yazıçı özü bu haqda
yazır: “Yoxuşlar” romanını ilk zamanlar “Səhv”, “Xəta”
v
ə ya “Yenidən” adlandırmaq fikrində idim. Bu ad altında
Bunyadın səhvləri nəzərdə tutulurdu. Lakin bir müşahidəm
m
əni bu fikirdən daşındırdı. 1930-cu ilin yayında Şuşaya
gedirdim. Faytonun böyük
əzabla dırmandığı Şuşa yoxuşu
bizi yormuşdu. Bu çətin dolanbac yollar bir anlığa mənə
kollektivl
əşmə işindəki çətinlikləri, yoxuşları xatırlatdı və
əsəri obrazlı şəkildə “Yoxuşlar” adlandırmağı qət etdim”.
Doğrudan da bu başlıq yazıçının uğurlu tapıntısı idi.
“Yoxuşlar” adı altında dövrüN, zamanın doğurduğu çətin-
likl
ərə çox mənalı şəkildə işarə olunurdu.
Əbülhəsən “Yoxuşlar”dan sonra “Dünya qopur”
romanını yazır.
Az
ərbaycanda Sovet dövləti yaradıldıqdan sonra
h
əyatda, cəmiyyətdə, ailə və məişətdə baş verən dəyişik-
likl
ər, yeniliklər Azərbaycanın ən ucqar və sakit guşə-
l
ərindən olan Çayqıraqlı qəsəbəsinin timsalında başlıca
t
əsvir obyektinə çevrilmişdir. İnqilab tufanı, köhnə kapital
dünyasını yerindən qoparıb atmış, azad, xoşbəxt bir dünya
yaratmışdır. Bəli, doğrudan da “dünya qopmuşdur”. Məhz
bu m
ənada “Dünya qopur” adı romanın mövzusunu və
ideyasını tamamilə əhatə edir.
Dostları ilə paylaş: |