Misir S
əfərov
82
S
ənətkarın uğurla seçdiyi bədii əsər adı dilin lüğət
t
ərkibinin zənginləşməsinə, dildə yeni söz və ifadələrin
yaranmasına ciddi kömək edir.
1988
Az
ərbaycan dili məsələləri
83
BƏDİİ ƏSƏR ADLARI HAQQINDA
Dilin lüğət tərkibində mühüm yer tutan onomastik
vahidl
ərdən yazıçı və şairlər geniş şəkildə istifadə edirlər.
Onomastik vahidl
ərin bədii ədəbiyyatda işlənmə xüsusiy-
y
ətləri, üslubi rolları, əsərin ideya-bədii təsir qüvvəsinin
artırılmasında bu vahidlərin əhəmiyyətini və s. öyrənən
sah
ə elmi ədəbiyyatda poetik onomastika adlanır. Ümu-
miyy
ətlə, poetik onomastikanın tədqiqat obyekti genişdir.
Poetik onomastikanın tədqiqat obyektindən biri də
b
ədii əsər adlarıdır. Bədii əsərə ad vermək yaradıcılıq
prosesind
ə mühüm amillərdəndir. Belə ki, ad əsərin ideya-
m
əzmunundan irəli gəlməli, onu əks etdirməlidir. Bədii
əsərə ad qoymaq müxtəlif formalarda baş verir. Yazıçı
b
əzən yazacağı əsərə ad qoyur, sonra yazmağa başlayır.
El
ə də olur ki, əsər yazılıb qurtarandan sonra ona ad
verilir. Müşahidələr göstərir ki, əsər çap olunur, müəllif
onun üz
ərində təkrar işləyir və bu təkmilləşmə prosesində
b
əzən ad da dəyişdirilir.
S
ənətkarın əsərə ad qoyması fərdi xarakter daşıyır.
Bununla yanaşı, əsərin adlandırılmasında müəyyən prin-
sipl
ərə əməl edilməlidir: bədii əsər adı asan başa
düşülməli, oxunaqlı olmalıdır; ad qısa olmalı və dilin öz
sözl
ərindən yaranmalıdır. Estetik cəhətdən cazibədar,
m
ənaca dolğun, aydın metodoloji əsasa malik olmalıdır və
s. (daha
ətraflı məlumat almaq üçün bax: A.Qurbanov.
“Az
ərbaycan ono-mastikası”. Bakı, 1986, səh.95-115;
Misir S
əfərov
84
yen
ə onun, “Azəbay-can onomalogiyası məsələləri”. Bakı,
1986, s
əh.55-60).
Növünd
ən və janrından asılı olmayaraq, əsər
adlarının hər birinin yaranma qanunauyğunluqları, tarixi,
inkişaf yolu, bədii əsərin adlandırılması xüsusiyyətləri,
adların leksik, semantik, qrammatik təhlili, dildə işlənmə
m
əqam-ları, inklişaf proseslərinin aydınlaşdırılması, elmi
t
əsnifi və s. öyrənilməsi və düzgün tədris edilməsi maraqlı
dil faktlarının üzə çıxarılmasında mühüm rol oynaya bilər.
Dig
ər tərəfdən, bədii əsər adlarının düzgün yazılışı və
t
əlıəffüzü nitq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsində, dil
m
ənsubiyyətinin öyrənilməsində, Azərbaycan dilçiliyinin
bir sıra problemlərinin elmi şəkildə izah edilməsində,
t
ədris olunan əsərin şagirdlər tərəfindən hərtərəfli qavra-
nılmasında , şagirdlərin lüğət ehtiyatının düzgün inkişaf
etdirilm
əsində mühüm rol oynaya bilər. Bu deyilənlərdən
aydın olur ki, xüsusi yaradıcılıq məhsulu olan bədii əsər
adlarının öyrənilməsi və tədris edilməsi mühüm elmi
əhəmiyyətə malikdir.
B
ədii əsər adları, forması və mahiyyəti etibarı ilə
geniş və rəngarəngdir. Onlardan bəzilərinə nəzər salaq: 1)
Əsər baş qəhrəmanımn (yaxud qəhrəmanların) adı iə
adlandırılır: “Leyli və Məcnun”, “Vaqif”, “Mehman”,
“Şamo”...; 2) Hadisələrin baş verdiyi yer bədii əsər adına
çevrilir: “Leninqrad göyl
ərində”, “Gizli Bakı”, “Abşeron”,
“Qara daşlar”...; 3) Əsərin adı rəmzi-simvolik məna
daşıyır: “Böyük dayaq”, “Dostluq qalası”, “Qılınc və
q
ələm”, “Dəli Kür”...; 4) Obrazın zahiri görünüşünə əsa-
s
ən sonradan gələn ad-ləqəb bədii əsər adına çevrilir:
“Saçlı”, “Qaraca qız”...; 5) Müəyyən bir əşya əsərdəki
hadis
ələrin açılmasında, ideyanın qabarıq nəzərə çatdırı-
Az
ərbaycan dili məsələləri
85
masında mühüm rol oynayır və həmin əşya bədii əsərin
adı səviyyəsinə yüksəlir: “12-ci tüfəng”, “Qayçı”,
“Medalyon”, “Poçt qutusu”...; 6) B
ədii əsər quş və heyvan
adları ilə adlandırılır: “Durnalar”, “”Tısbağa, Qarğa, Kəsə-
y
ən, Ahu”, “Köpəyə ehsan”, “Qaz və durna”..; 7) Bədii
əsər atalar sözü və məsəl ilə adlandırılır: “Adı var, özü
yox”, “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz”, “Daldan atılan
daş topuğa dəyər” (bax: Y.Seyidov. “Ədəbi tənqid və bədii
dil”. Bakı, 1986, səh. 90-100).
Bu qruplaşdırmanın daha da genişləndirmək olar.
Lakin bu bölgünün özü b
ədii əsər adlarının genişliyini, az
da olsa, n
əzərə çatdırmaq üçün kifayətdir.
B
ədii əsərin şəxs adı ilə adlandırılması qədim tarixə
malikdir. H
ələ dahi Nizamidən üzü bəri sənətkarlar bu
formadan istifad
ə etmişlər və bu hal bu gün də davam
etdirilir. Burada,
əlbəttə, bir qanunauyğunluq olmalıdır.
Y
əni baş qəhrəmanın adı ilə adlandırma əsərdən irəli
g
əlməli, yazıçı fikrinin açılmasında mühüm rol oyna-
malıdır. Eləcə də başqa şəkildə adlandırılan əsərlərdə ad
ideyanın açılması üçün, bir növ, açar rolunu oynamalı,
əsərin məzmununa uyğun gəlməli, qondarma olmamalıdır.
B
əzi nümunələrə nəzər salaq. C.Cabbarlının “Almaz”ı
ideya-m
əzmun baxımından çoxşaxəli bir əsərdir. Pyes-
d
əki hadisələrin mərkəzində Almaz dayanmışdır. Bütün
s
əhnələr, dialoqlar, hadisələr Almazın xarakterinin açıl-
masına, onun əsərin baş qəhrəmanı səviyyəsinə qalx-
masına xidmət edir. Ona görə də Almaz bütün hadisələrin
fonunda dayanır, əsərin ideyasının açılmasında mühüm
rol oynayır. Bizə elə gəlir ki, surətin adının məhz Almaz
adlandırılması da təsadüfi deyil.
30-cu ill
ərin qaranlıq mühitində Almazın almaz kimi
işıq saçması, təmizliyi, paklığı, sözü üzə deməsi, özündən
Dostları ilə paylaş: |