Misir S
əfərov
110
h
əsənin atalar sözləri və məsəllər üzərində apardığı bu
yaradıcılıq, hər şeydən əvvəl, əsərin ideyasının açılmasına,
fikrin oxucuya tez v
ə aydın çatmasına, romanın dilində
milli koloritin verilm
əsinə və s. xidmət edir.
Bütün yaradıcılığı boyu xalqa, xalq dilinə arxalanan
Ə.Əbülhəsən sözlərin seçilib işlədilməsinə, sözün, ifadənin
m
əna tutumuna, əsərin dilinin axıcı və oxunaqlı olmasına
çalışmışdır. Yazıçının əsərləri ədəbi-bədii dilimizin inkişa-
fında mühüm rol oynamış, sözlərin müxtəlif məna çalar-
larında işlənməsi dilin lüğət tərkibini daha da zəngin-
l
əşdirmişdir.
1988
Az
ərbaycan dili məsələləri
111
ÜMUMDİLÇİLİK FƏNLƏRİ VƏ
ON
OMASTİKA PROBLEMLƏRİ
Müasir Az
ərbaycan ədəbi dili zəngin lüğət tərkibinə
malik inkişaf etmiş dillərdən biridir. Bu dilin lüğət
t
ərkibinin böyük bir qatını onomastik leksika – xüsusi
adlar silsil
əsi təşkil edir. Bu leksikanın tərkib hissələrinə
antroponiml
ər, etnonimlər, toponimlər, hidronimlər,
kosmoniml
ər, ktematonimlər və s. xüsusi adlar qrupuna
daxildir. Hazırda Azərbaycan dilçiliyinin qarşısında duran
mühüm probleml
ərdən biri bu söz qruplarının tədqiqidir.
Çünki onomastik leksikaya daxil olan söz
qrupları müəy-
y
ən ictimai-tarixi inkişafın məhsulu olub, mənsub olduğu
xalqın həyatını əks etdirən əvəzsiz söz sərvətidir. Bununla
yanaşı, onomastik leksikanın öyrənilməsi ədəbiyyatşü-
naslıq, tarix, etnoqrafiya, söz yaradıcılığı, dialektologiya,
dil tarixi v
ə s. sahələrin tədqiqi üçün də mühüm əhəmiy-
y
ətə malikdir.
Az
ərbaycan dilçiliyində bədii əsərlərin onomastika-
sının öyrənilməsinə əsrimizin 60-cı illərindən başlanmışdır.
Bu zaman is
ə tədqiqata daha çox şəxs adları cəlb edilmiş,
dig
ər onomastik vahidlərə ötəri toxunulmuşdur. Lakin
t
ədqiqat göstərir ki, bədii əsərlərin dilindən danışarkən
onomastik vahidl
ərin üslubi imkanlarına nəzər salmaq
vacibdir. Bu, xüsusi adların – onomastik vahidlərin emo-
sionallığını, bədiiliyini, bədii mətnə milli kolorit verməsini,
obrazlılığını və s. keyfiyyətləri üzə çıxarmaqla yanaşı,
Misir S
əfərov
112
Az
ərbaycan ədəbi dili tarixinin müəyyən mübahisəli
m
əsələlərinin də açılmasına kömək etmiş olar. Bədii
əsərlərin dilində onomastik vahidlərin üslubi imkanlarını
öyr
ənən sahə dilçilik ədəbiyyatında poetik onomastika
adlanır. Poetik onomastikada, “əsasən, bədii əsərlərə, bədii
əsərdəki surətlərə, hadisələrin təsvir olunduğu yerlərə
veril
ən adlar, onların üslubi xüsusiyyətləri, əsərin ideya-
b
ədii təsir qüvvəsinin artmasında onomastik vahidlərin
rolu, b
ədii ədəbiyyatda xüsusi adların komik təbiəti, etnik
adlar, onomastik vahidl
ərin obrazlılığı, bədii əsərlərdə
xüsusi ad yaradıcılığı, bədii əsərdə xüsusi adların sintaktik
v
ə semantik xüsusiyyətləri, hər hansı yazıçının fərdi
onomastikasının təhlili və s. məsələlər tədqiq edilir”
1
.
Bu deyil
ənlərdən aydın olur ki, bədii əsərlərin dilinin
onomastik t
əhlili mühüm əhəmiyyətə malikdir.
H
ər bir bədii əsərin əsasında insan durur. Belə ki,
bütün hadis
ələrin iştirakçısı və aparıcı qüvvəsi şəxsdir.
Əsərin yadda qalmasında, oxunaqlı olmasında da şəxs
adlarının seçilib əsərə daxil edilməsinin əhəmiyyəti
böyükdür.
Düzgün seçil
ən və yerində, məzmuna uyğun işlənən
ad dilin lüğət tərkibinin inkişafına, dildə yeni söz
yaradıcılığına da müsbət təsir göstərir. Hazırda dilimizdə
bol-
bol işlənən Fərhad, Leyli, Məcnun, Afaq, Səbuhi, Sona,
S
əadət, Fəxrəddin, Aygün, Aybəniz, Azər, Eldar, Gülzar,
Mehman, Sevil, Almaz, Yaşar və s. kimi adların geniş
yayılmasında məhz yazıçı və şairlərin xidməti əvəzsizdir.
Ayrı-ayrı yazıçı və şairlərin əsərlərindən gətirilən nümu-
n
ələr əsasında fikrimizi aydınlaşdıracağıq.
1
A.M.Qurbanov. Az
ərbaycamn dilinin onomalogiyası. Bakı, 1988, səh.496.
Az
ərbaycan dili məsələləri
113
C.Cabbarlının əsərlərində işlətdiyi şəxs adları bütün
müsb
ət keyfiyyətləri ilə yanaşı bir də ona görə diqqəti cəlb
edir ki, dramaturq şəxs adları vasitəsi ilə cəmiyyətdə
ged
ən köhnəliklə yeniliyin mübarizəsini əks etdirə
bilmişdir. Sənətkarın Sevil, Yaşar, Gülüş, Gülsabah,
Gündüz
kimi adları yeniliyin simvoludursa, Balaş, Mirzə
S
əməndər, Ocaqqulu, Hacı Əhməd, Mirzə Camal,
K
ərbəlayi Fatmanisə, Mazandaranski, Şaqqulu, Xosməm-
m
əd kimi adları isə keçmişin adları, ləqəbləri, titullarıdır.
Yazıçının müsbət qəhrəmanları müasirdir, həmişəyaşardır.
Q
ətiyyətlə demək olar ki, o qəhrəmanların həyatda daimi
yaşamalarını təmin edən amillərdən biri də məhz onlara
verilmiş adlardır. Təsadüfi deyil ki, yazıçı əsərlərinin
çoxunu m
əhz müsbət qəhrəmanlarının adı ilə adlan-
dırmışdır. Ədibin hekayələrindən birinin adı “Firuzə”dir.
Hekay
ənin məzmunundan məlumdur ki, çoxdan evindən,
ail
əsindən ayrı düşmüş Məmməd Bakıya qayıdır və Firuzə
il
ə görüşür. Yazıçı bu görüşü aşağıdakı şəkildə təsvir
edir : “M
ən yalnız Məmmədin yumşaq və həyəcandan
titr
əyən səsini eşitdim. Yalnız bir söz deyə bildi:
- “Firuz
ə”
Biz
ə belə gəlir ki, bu bircə söz Məmmədin keçirdiyi
hissi, h
əyəcanı, məhəbbəti tam ifadə etmişdir. Elə bu
faktın özü əsərdəki surətlərə ad seçməyin nə dərəcədə
m
əsuliyyətli və çətin olduğunu göstərir.
Yazıçı müsbət surətlərlə yanaşı mənfi tiplərin də
xarakterinin açılmasında addan məharətlə istifadə etmişdir.
“Sevil”
əsərindən götürdüyümüz aşağıdakı dialoq bu
c
əhətdən maraqlıdır:
Gülüş – Bu əfəndinin də qabaq qızıl satan dükanı var
idi, sonra d
əllallıq edirdi, indi də qəzet çıxarmaq istəyir;
Dostları ilə paylaş: |