Misir S
əfərov
100
çıxır. Belə ki, Azərbaycan dili onomastik vahidlərinin
orfoqrafik v
ə orfoepik problemləri, onomastik leksikaya
dair lüğətin tərtib olunması, Azərbaycan onomalogiyasının
sözy
aratma imkanları və s. kimi məsələlər öz həllini
gözl
əyir. Prof.A.Qurbanovun “Azərbaycan onomalogiyası
m
əsələləri” (redaktorları: Q.Kazımov, A.Hacıyev) adlı
əsərində bu problemlər zəngin dil faktları əsasında şərh
olunur. Mü
əllif xalq ədəbiyyatından, bədii əsərlərdən,
respub
likamızın və qonşu respublikaların ərazisindən və s.
topladığı dil materialları əsasında araşdırılan problemin
elmi-n
əzəri şərhini vermişdir.
M
əlum həqiqətdir ki, dilin leksik tərkibi sabit qalma-
y
ıb, daim inkişaf edir, dəyişikliyə uğrayır. Onomastik
vahidl
ər də dilin lüğət tərkibinə daxil olduğu üçün bu
d
əyişmə prosesinə məruz qalır və bu zaman maraqlı dil
faktları müşahidə olunur. Kitabın “Azərbaycan dilində
onomastik vahidl
ərin yaranması və dəyişməsi” adlı birinci
f
əslində bu məsələlər dil faktları əsasında şərh olunur.
Alim onomastik vahidl
ərin əmələ gəlməsi yollarını
araşdırarkən haqlı olaraq bu nəticəyə gəlir ki, onomastik
vahidl
ər dörd üsulla yaradılır: leksik, semantik, morfoloji
v
ə sintaktik. Müəllif hər bir üsulun ayrıca xarakterik
xüsusiyy
ətlərini göstərir, zəngin dil faktları əsasında bu
yollarla yaranan onomastik vahidl
ərin fərqli cəhətlərini
t
ədqiq edir. Müəllif faktlar əsasında izah edir ki, nitq
hiss
ələrinin onomastik vahidlərin yaranmasında rolu bu
sah
ədə xüsusi tədqiqat aparmağı tələb edir. A.Qurbanovun
apardığı müşahidələr əsasında aydın olur ki, onomastik
vahidl
ərin yaranmasında dildə olan bütün ünsürlər eyni
d
ərəcədə iştirak etmir. Bəzi dil vahidləri mürəkkəb
adyaratmada daha f
əal iştirak edir. Belə ki, baba, ata, oğul,
Az
ərbaycan dili məsələləri
101
oğlan, əmi, kişi, ağa, bəy, xan, qul, hacı, tala, qara və s.
sözl
ərin xüsusi adyaratmada rolu daha çoxdur.
Onomastik vahidl
ərin dəyişməsindən danışan müəllif
antroponim (şəxs adı, familiya, ləqəb, titul), toponim və
hidroniml
ərin daha çox dəyişikliyə uğradığını qeyd edir.
Kitabın “Onomastik vahidlərin poetik və üslubi
xüsusiyy
ətləri” fəslində bədii əsərlərə, surətlərə, hadisə-
l
ərin təsvir olunduğu yerlərə və s. verilən adlar, onların
üslubi xüsusiyy
ətləri, əsərin ideya-bədii təsir qüvvəsini
artırmaqda bunların rolu kimi məsələlər şifahi ədəbiy-
yatdan v
ə bədii əsərlərdən gətirilən nümunələr əsasında
izah olunur.
“Onomastik vahidl
ərin orfoqrafik və orfoepik prob-
leml
əri” adlanan fəsildə Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə
olaraq onomastik vahidl
ərin yazılışı və tələffüzünün
özün
əməxsus cəhətləri aydınlaşdırılır. Bu problemin
h
əllində onomastik vahidlərin orfoqrafik və orfoepik
xüsusiyy
ətləri, onomastik vahidlərdə vurğunun rolu, alın-
ma v
ə gəlmə onomastik vahidlərin Azərbaycan dilində
qrammatik normalar
ına uyğunlaşdırılması, qədim ono-
mastik vahidl
ərin mənşəyinin araşdırılması və s. məsə-
l
ələrin tədqiq olunması mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Mü
əllif bu məsələləri Azərbaycan dilində onomastik
vahidl
ərin orfoqrafik xüsusiyyətləri, alınma və gəlmə ono-
mastik vahidl
ərin yazılışı, Azərbaycan dilində onomastik
vahidl
ərin orfoepik xüsusiyyətləri və s. başlıq və yarım-
başlıqlarda, elmi-nəzəri aspektdə ümumiləşdirmiş və şərh
etmişdir.
Az
ərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq bu əsərdə
onomalogiyaya dair terminl
ər lüğəti verilmişdir. Bu lüğət
Az
ərbaycan onomastik vahidlərinin düzgün deyilişi,
yazılışı və mənimsənilməsi üçün mühüm elmi əhəmiyyətə
Misir S
əfərov
102
malik olmaqla b
ərabər, gələcəkdə Azərbaycan onomas-
tikasının ayrı-ayrı sahələrinə aid tərtib ediləcək lüğətlər
üçün istiqam
ətverici mahiyyət daşıyır.
Alim yuxarıda adlarını çəkdiyi əsərlərində poetik
onomastika m
əsələlərinə toxunmuşdur. Lakin poetik
onomastikanın xüsusi elmi tədqiqat obyekti olduğunu
n
əzərə alan müəllif bu sahəni ayrıca olaraq tədqiq etməyi
lazım bilmişdir. “Poetik onomastika” (redaktoru:
filologiya elml
əri doktoru Ə.M.Cavadov) əsəri məhz belə
bir z
əruri ehtiyacdan irəli gəlmişdir.
Əsər “Giriş” və üç fəsildən ibarətdir. “Giriş”də
poetik onomastikanın tədqiqat obyekti, vəzifələri və s.
vacib m
əsələlər sadə bir dillə izah edilir, poetik ono-
mastik vahidl
ərin öyrənilməsinin ədəbi dil tarixi, üslu-
biyyat, dialektologiya, müasir dil v
ə dilçiliyin başqa
sah
ələri üçün maraqlı faktlar verə biləcəyi göstərilir.
“Onomastik vahidl
ərin üslubi imkanları” fəslində
mü
əllif şifahi xalq ədəbiyyatında işlənən onomastik vahid-
l
əri tədqiq edərkən bu nəticəyə gəlir ki, xalq ədəbiy-
yatında işlənən onomastik vahidlər, xüsusilə antroponim
v
ə toponimlər ya real, ya da əfsanəvi planda işlənmişdir.
Burada h
əm də şifahi xalq ədəbiyyatında antroponimlərin
familiya növünd
ən istifadə olunmamasından, onun şəxs
adı, təxəllüs, ləqəb və ata adından sonra yaranmasından,
qadın adlarına hörmət mənasını ifadə edən “xanım” sözü-
nün qoşulmasından, ikinci adqoyma, addəyişmə ənənə-
sinin mövcudluğundan, adların bir qrupunun təsviri
m
əzmun daşımasından, dini-əfsanəvi adlardan, toponim-
l
ərin müəyyən üslubi keyfiyyətə malik olmasından və s.
nümun
ələr əsasında geniş və ətraflı danışılır.
Dostları ilə paylaş: |