Misir S
əfərov
20
obrazın danışığında yerli xüsusiyyətləri nəzərə çatdırmaq
üçün b
ədii ədəbiyyatda dialekt
sözlərindən istifadə edilə
bil
ər”
1
.
Mü
əllim dərslikdə dialekt sözlərinə aid verilmiş
n
əzəri məlumata əsaslanaraq əsərin dilində işlənmiş həmin
sözl
əri şagirdlərin özlərinə tapdıraraq üzərində müəyyən
t
əhlil işi apara bilər.
“Tamaşa qarının nəvələri” povestinin lüğət tərkibində
dialekt sözl
əri aşağıdakılardan ibarətdir.
Z
əvzək – həddindən artıq çox danışmaq mənasında:
“Evd
ə yatsa, zəvzək gədə ona dinclik verməyəcək, milçək
dızıltısından daha zəhlətökən bir inadla onun baş-beyini
aparacaqdı ki, gecə ikən dur bir
çarə elə, bəlkə, rus
mü
əllimini gördüm, bəlkə, komisyonun sədri tanışdır, gör
hara düşüblər. Elmana denən görsün haralıdırlar” və i.a.
Bu söz h
əmin mənada Cəbrayıl, Kəlbəcər şivələrində
d
ə işlənir. Məsələn, “
Zəvzəx gəldi ha, gənə baş-beynimizi
aparacax”.
Qaramat – d
ərdli, daim fikirli, pis niyyətli və s.
m
ənalarda işlənir. “Lakin bir Ağazala görə bu biri cavanlar
niy
ə qaramata batıb qalmalı idilər?...”
Bu
söz eyni m
ənalarda Qazax, Salyan, Sabirabad,
İsmayıllı rayon şivələrində də işlənir. Məsələn, “Əli lap
qaramat adammış” (Qazax).
“Qaramat adam h
əmişə fikirri olar” (Salyan).
Dam – tavan m
ənasında: “Verməsən, məslək haqı, o
traktora ki, m
əni zornan təzədən oturtmusan, onnan
damuvuzu başuvuza uçurdacaağam!”. Bu söz eyni məna-
1
S.C
əfərv, Ə.Fərəcov. Azərbaycan dili (5-6-cı siniflər üçün), Bakı, 1972,
s
əh.22.
Az
ərbaycan dili məsələləri
21
da
Ordubad dialektind
ə də işlənir. Məsələn: “Əvin dami
qurtarmayıb”.
Az
ərbaycan dilinin dialekt və şivələrində bu söz
müxt
əlif mənalarda işlənir: Şuşa, Puşkin, Şəki dialekt-
l
ərində
tövlə, oxur mənalarında; Bakı dialektində
anbar
(saray) m
ənasında, Marneuli dialektində
yerdə qazma
şəklində düzəldilmiş yaşayış yeri, qazma; Cəbrayıl rayon
şivələrində isə
toyxana (“Toy damı tixməx çox çətindi”)
m
ənasında işlənir.
Tavana – köm
ək, yardım: - “Ya da bir-iki tavanasız
student oxut”... Bu söz
yaxın adam mənasında Şamaxı
dialektind
ə də işlənir.
Yanşamaq – çox danışmaq, uzunçuluq etmək:
“Yanşadın bəsdir, qız...” Bu söz həmin mənada Quba
dialektind
ə də işlənir.
Sitiz
ə - həyasız: “Ancaq bu sitizə gədəni
kəndə nahaq
qoyursan”. Bu söz h
əmin mənada Şamaxı dialektində
işlənir.
Əsərin dilində
döyül (deyil),
öy (ev),
genə (yenə) və
s. kimi fonetik d
əyişmələrə uğramış leksik vahidlərə də
t
əsadüf edilir.
N
əticədə müəllim şagirdlərə izah etməlidir ki, əsərin
dilind
əki dialekt sözlərdən yerli-yerində işlədildiyi üçün
h
əyat hadisələri daha düzgün əks etdirilmiş və heç bir
süniliy
ə yol verilməmişdir.
Müəllim əsərdən gətirdiyi
nümun
ələri təhlil etməklə həm yazıçının dilin incəliklərini
göz
əl bilməsini, həm də əsərin sənətkarlıq xüsusiyyətlərini
aydınlaşdırmalıdır. Bu, bir də ona görə lazımdır ki, təhlil
zamanı şagirdlər ədəbi dillə bədii dil arasında mövcud olan
oxşar və fərqli cəhətləri daha şüurlu surətdə mənim-
s
əyirlər.
1979
Misir S
əfərov
22
ŞAGİRDLƏRİN YAZILI NİTQİNİN İNKİŞAF
ETDİRİLMƏSİNDƏ ƏDƏBİ ƏSƏRLƏRİN DİLİNİN
ÖYRƏDİLMƏSİNİN ROLU
Orta m
əktəblərdə şagirdlərin yazılı və şifahi nitqinin
inkişaf etdirilməsi mühüm bir vəzifə kimi qarşıda durur.
Bu v
əzifə marksist-leninçi təlimə əsaslanaraq, dil və
t
əfəkkürün vəhdətindən irəli gəlir.
Nitq və dialektik
v
əhdətdədir. Şagirdlərin təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi
h
əmçinin nitqin inkişaf etdirilməsidir. Nitqin inkişaf
etdirilm
əsi isə təfəkkürün inkişafına müsbət təsir göstərir.
Bu dialektik v
əhdət müəllimin həmişə diqqət mər-
k
əzində olmalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, şagirdlər
qrammatik
qayda v
ə qanunları, orfoqrafik və orfoepik
prinsipl
əri düzgün mənimsəsin, sözləri düzgün tələffüz
etsin, cüml
ə qurmaq, sözlərdən yerli-yerində istifadə
etm
əyi də bacarsınlar. Bütün bunlara nail olmaq isə
mü
əllimdən yüksək bilik, pedaqoji məharət tələb edir.
Bu m
əqalədə biz şagirdlərin yazılı nitqlərinin inkişaf
etdirilm
əsində ədəbi əsərlərin bədii dil xüsusiyyətlərinin
öyr
ədilməsinin rolundan danışacağıq. Bu iş üsulu şagird-
l
ərin yazılı nitqlərinin inkişaf etdirilməsinə müsbət təsir
edir.
Ədəbi əsərlərdə bədii dil materiallarının (dil və
üslubun) öyr
ədilməsi təlim prosesində böyük əhəmiyyətə
malikdir. Dil v
ə üslub bədii əsərlərin formasını təşkil edir.
B
ədii əsərdə məzmun və forma ayrı-ayrı məfhum olsa da,
daim qarşılıqlı dialektik vəhdət halındadır. Təlim prose-