Moderniteden postmoderniteye uzanan bir köPRÜ: zygmunt bauman

Marksist  Düşünce  Sözlüğü
,  (Der.  Mete  Tunçay),  İletişim 
Yayınları,  İstanbul,  4.b.  2005;  Sim,  Stuart(Ed.), 
Postmodern  Düşüncenin  Eleştirel  Sözlüğü
,  Çev. 
M.Erkan-A.Utku, Ebabil –Babil Yayıncılık, Ankara, 2006, s.287 
226
 Slattery, s.494. 
227
 Louis  Althusser, 
İdeoloji  ve  Devletin  İdeolojik  Aygıtları,
(Çev.  Alp  Tümertekin),  İthaki  Yayınları, 
İstanbul 2003, s.168 
228
 Ernesto Laclau- Chantal Mouffe, 
Hegemonya ve Sosyalist Strateji-Radikal Demokratik Bir Politikaya 
Doğru
, (Çev.: Ahmet Kardam), İletişim Yayınları, İstanbul 2008, s.29  
229
 Chantal  Mouffe,  “Radikal  Demokrasi:  Modern  mi,  Postmodern  mi?”,  Küçük,  Mehmet(Der.), 
Modernite Versus Postmodernite
, (3. Baskı), Vadi Yayınları, Ankara 2007, ss.297-314 

---

98 
 
bunlar daha çok Marksizm’le ilişkilerini  kesip atan veya ona karşı olan düşünürlerdir. 
Oysa  Laclau ve Mouffe, Marksizme hala bağlı dururlar, ama onun temel  noktalardaki 
eksikliklerini gidermek adına çalışırlar. 
Onlara göre, Marksizmin içinde bir kriz mevcuttur ki bu kriz 1970’lerde Marksist 
teorinin  çıkmaza  girmesiyle  neticelenir.  Krizin  nedeni,  Marksist  teorideki  temel 
antagonizma  olan  sınıfsal  karşıt  yapının,  toplumsalı  anlamada  sınırlılıklar  taşımasıdır. 
Sınıf  kavramının  kendisi,  ezilen  veya  baskıya  uğrayan  diğer  insanları  da  göstermek, 
anlamında evrensel  bir bütünlük sağlamaz. “Günümüzde birey  yalnızca bir emek-gücü 
satıcısı  olarak  değil,  diğer  pek  çok  toplumsal  ilişkiye  katılışı  yoluyla  da  sermayeye 
bağımlıdır: kültür, boş zaman, hastalık, eğitim, seks ve hatta ölüm. Neredeyse, kapitalist 
ilişkilerden kurtulan hiçbir bireysel  ya da kolektif hayat  alanı  yoktur.”
230
 Öyleyse sınıf 
kavramı  bu  kapitalist  ağın  ilişkilerini  analiz  etmede  eksiktir,  çünkü  bireyin  üzerinde 
taşıdığı elbise sadece fabrika önlüğü değildir. 
Bu bağlamda içinde sosyalist etkisi olsa da radikal demokrasi için sınıf temelli bir 
devrim  imkânsız  görülürken,  toplumsal  yapı  içerisindeki  diğer  farklılıkları  politik 
mücadele  alanının  dışarısına  atmasıyla  da  sınıf  kavramı,  sorunları  çözmede  bir  engel 
olarak  görülmektedir.  Nitekim,  kadın  hakları,  göçmen  hakları  ya  da  diğer  azınlık 
haklarını savunmada sınıfın bir birleştiriciliği yoktur. Ayrıca bunların kendi farklılıkları 
içinde  politik  olarak  haklarını  ve  mücadelelerini  eş  değer  görmek  gerekir  ki  radikal 
demokrasinin yollarını açan da bu farklı temeldeki hak mücadelelerine imkân tanımak 
ve  bu  mücadeleleri  birbirine  bağlamak  durumudur.
231
 Radikal  demokrasi  teorisi,  bu 
açıdan  toplumu  heterojen/çoklu  gruplar  olarak  görür.  Bu  heterojen  toplumda  radikal 
demokrasiyi  de  hak  mücadelelerini  birleştiren  bir  yol  olarak  sunup,  mücadeleler  ağını 
oluşturur.  Ama  Laclau-Mouffe,  radikal  demokratik  bir  devrim  hedeflerken,  bilinçli 
olarak  kesin  bir  yol  haritası  veya  reçetesi  sunmayarak,  kendilerini/teorilerini  durağan 
olmaktan veya katî kurallara bağlamaktan da kurtarırlar.
232
 Kısaca Laclau ve Mouffe’un 
düşünceleri şöyle sıralanabilir: 
1.
 
Kapitalist  toplumsal  düzenin  dayandığı  özgül  ilişki  biçimi  olan  sömürü 
ilişkileri  yerini  devlet  ve  sivil  toplum  arasındaki  tâbiiyet  ilişkilerine 
                                                           
230
 Laclau-Mouffe, s.247–248. 
231
 Mouffe, ss.297-314 
232
 Doğancan  Özsel,  “Radikal  Demokrasi:  Temelsiz  ve  Paradoksal  Bir  Vaad”,  İnce,  Hilal  Onur(Ed.), 
Günümüzde Yeni Siyasal Yaklaşımlar
, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2010, ss.336-383  

---

99 
 
bırakmıştır. 
Sınıf  kavramı  yerini  vatandaş,  azınlıklar,  farklı  kimlikler,  özne 
konumları, ‘öteki’ler ve bireylere bırakmıştır. 
2.
 
Marksizmdeki ekonominin toplumsal alandaki her şeyi belirlediği ekonomik 
indirgemeci  anlayış terk  edilmelidir
.  Toplumsal çatışmalar,  artık  ekonomik 
alandaki  sermaye-emek  çelişkisinden  değil,  siyasal  alandaki  devlet-sivil 
toplum 8bürokrasi, metalaşma ve homojenleşmeye karşıt olarak gelişen yeni 
toplumsal  hareketler) çatışmasından  türemekte  ve  gittikçe  çeşitlenmekte  ve 
daha çok sayıda ilişkiye dağılmaktadır. 
3.
 
Bir  kimsenin  sosyo-ekonomik  açıdan  işgal  ettiği  yer  ile  siyasi-ideolojik 
çıkarları arasındaki herhangi zorunlu ilişki yoktur
. Bu anlamda, ideoloji ve 
politika  kategorileri,  ekonomi  ve  sınıfsal  ilişkilerden  ayrı  ve  bağımsız 
toplumsal kategorilerdir. 
4.
 
Günümüz toplumlarında “sınıf” gibi evrensel kimlikler ve nesnel çıkarlardan 
söz  edilemez  çünkü  toplumsal  mücadeleler  çeşitlenmiştir  ve  bu  doğrultuda 
‘yeni’ toplumsal hareketler siyasetin temel aktörleri haline gelmiştir. 
5.
 
İşçi  sınıfının  devrimci  bir  rolü  olduğu  fikri  terk  edilmelidir.  İşçi  sınıfının 
toplumsal  değişim  ve  devrimler  içerisinde  işgal  etmiş  olduğu  merkezi 
konumu  artık  ortadan  kalkmıştır  ve  işçi  sınıfı  artık  önemli  bir  toplumsal 
aktör/özne  olarak  düşünülmemelidir.  Dolayısıyla,  herhangi  bir  özne 
konumunun ve farklı kimliklerin (çevreci, eşcinsel, barış veya kadın hareketi 
vb)  toplumsal  değişime  yapacağı  katkıyla  işçi  sınıfının  katkısı  arasında 
herhangi bir fark bulunmamaktadır
. 
6.
 
Sosyalizmin  eşitlik  ve  özgürlük  idealine  kitlesel  bir siyasal  devrim  yoluyla 
değil,  Radikal  Demokrasi  Projesinin  dayandığı  burjuva  demokrasinin 
derinleştirilmesi ve genişletilmesiyle ulaşılabilir. 
7.
 
Radikal demokrasi stratejisi toplumsal olguların tamamlanmamış ve açık bir 
karakteri  olduğundan  hareket  etmektedir.  Toplumsal  olan  tarihseldir, 
önceden  belirlenemez;  bu  anlamda  toplumda  çoğulluğu,  ve  merkezsizliği 
kabul  etmeliyiz.  Buna  göre,  siyasal  alanlar  ve  özneler  çoğullaşmıştır  ve  bu 
çoğulluk  tek  bir  özelliğe  indirgenemez.  Radikal  demokrasi,  bu  öznelerin 
çoğullaşmasını  ve  birey  merkezli  hakları temele  alır ve  herkese  uyabilecek 
bir  evrensellik  fikrini  reddeder.  Ayrıca,  radikal  demokrasi  mücadelesinde 
hiçbir özne konumu diğerinden daha ayrıcalıklı bir durumda değildir. 
8.
 
“Toplumsal” olan her şey söylemseldir. İdeolojik ve  politik çıkarlar ancak, 
söylem  yoluyla  kurulabilir.  Siyaset,  hegemonik  pratiklere  yönelen  bir 
söylem  kurma  sürecidir  ve  herhangi  bir  sınıfın  maddî  çıkarları  üzerinden 
biçimlendirilemez. 
Siyaset,  güncel  duruma  uygun  olarak  çoğullaşmış  özne 
konumlarını eklemleyecek hegemonik bir pratik olarak kavranmalıdır.
233
 
 
Radikal  demokrasi  teorisini  postmodern  dönemin  bir  teorisi  olarak  görürsek  ve 
özellikle  bir  üst  anlatı  olmaktan  kaçındığını  düşünürsek,  Eagleton’ın  postmodern 
düşünce eleştirisini, radikal demokrasi düşüncesini de içine alarak yeniden okuyabiliriz. 
Ona göre, postmodernitenin büyük anlatıları kabul etmemesinin nedeni bir büyük anlatı 
kuracak bilgiden yoksun olmalarıdır.
234
 Bu açıdan radikal demokrasi de bir büyük anlatı 
                                                           
233
 Fuat  Güllüpınar, 
Postmarksizm  ve  Radikal  Demokrasi
,  (Ed.),  Görgün  Baran,  A.-Suğur,  S., 
Çağdaş 
Sosyoloji Kuramları, 
Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2011, ss.142-172. 
234
Terry  Eagleton,  “Postmodernistler  Nereden  Gelirler?”,  Wood,  Ellen  Meiksins-Foster,  John 
Bellamy(Der.), 
Marksizm  ve  Postmodern  Gündem
,  (Çev.:  A.  Fethi),  Ütopya  Yayınevi,  Ankara  2001, 
ss.27-38. 

---

100 
 
değildir.  Nihaî  olarak  belirlemek  gerekirse  postmodern  dönemde  ortaya  çıkan 
düşünürlerin  veya  düşüncelerin  Marksizmle  olan  ilişkisi,  her  ikisini  birbirine  verdiği 
cevaplar  olarak  değerlendirdiğimizde,  iki  anlamda  önemlidir:  Birincisi,  postmodern 
düşünce  her  ne  kadar  modernite  karşıtı  bir  eleştiri  olsa  da  politik  olarak  neo-liberal 
dalganın  bir  boyutu  olarak  düşünüldüğünde  asıl  karşı  çıkışların  doğrudan  Marksizme 
olduğu açıktır. İkinci olarak, postmodern dönemin küresel kapitalizmin kültür mantığı, 
sömürü  düzeni  şeklinde  değerlendiren  ve  bu  yüzden  de  postmoderniteye  en  sert 
eleştirinin de Marksist perspektiften yapıldığını söyleyebiliriz.