«moliyaviy hisob» fanining Oʻquv uslubiy majmuasi

III tip. Aktiv va passiv moddalarida koʻpayishga olib keluvchi oʻzgarishlar (aktiv va passiv bir xil summaga koʻpayadi).
4-tipdagi oʻzgarish – xoʻjalik operatsiyalari bir vaqtning oʻzida balansning aktiv tomonida - mablagʻlar tarkibi va ularning manbalari – passiv tomonida kamayish hisobiga oʻzgartiradi.
IV tip. Aktiv va passiv moddalarida kamayishga olib keluvchi oʻzgarishlar (aktiv va passiv bir xil summaga kamayadi).
Demak, har qanday hoʻjalik muomalasi ushbu koʻrsatilgan toʻrt tip oʻzgarishlardan birining sodir boʻlishiga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan misol va izohlarga koʻra xoʻjalik muomalalari ta’sirida birinchi va ikkinchi tip oʻzgarishlarda, oʻzgarish faqat balansning aktiv qismidagi moddalar orasida yoki passiv qismidagi moddalar orasida alohida birining koʻpayib, ikkinchisining kamayishiga olib keladi. Shu bilan birga balansning aktiv va passiv qismlarining jami summasi oʻzgarmaydi.
Uchinchi va toʻrtinchi tip oʻzgarishlar esa, oʻzgarish balansning aktiv qismidagi tegishli moddalarni ham, passiv qismidagi tegishli moddalarni ham bir vaqtda koʻpaytiradi (uchinchi tip oʻzgarish) va kamaytiradi (toʻrtinchi tip oʻzgarish). SHu bilan birga balansning umumiy summasiga ta’sir qiladi, ya’ni yoki koʻpaytiradi, yoki kamaytiradi. (3-chizma).
3-chizma

Xoʻjalik yurituvchi subyektning mablagʻlari		Xoʻjalik yurituvchi subyekt mablagʻlarining manbalari
Aktiv		Passiv
Koʻpayish	Kamayish	Kamayish	Koʻpayish
I tip +a +a	-a IV tip -a	II tip -p III tip -p	+p +p

Yuqorida koʻrsatilgan toʻrt tip oʻzgarishning matematik modelini quyidagicha ifodalash mumkin. Birinchi tip balans oʻzgarishining ya’ni faqat aktivdagi moddalar orasida sodir boʻlgan oʻzgarishning matematik modelini tuzamiz.
Agar balans aktivi summalarining jami A, balans passivining summalarining jamini R, balans moddalarining summasini -a deb qabul kilsak, quyidagi matematik modelni tuzamiz,

Ushbu model quyidagicha oʻqiladi: balans aktivining bir moddasi koʻpayadi, boshqasi (u bilan bogʻliq boʻlgan) xuddi shu summaga kamayadi; natijada aktiv va passiv summalar yigʻindisi oʻzgarmaydi, ularning oʻzaro tengligi saqlanib qoladi.
Endi ikkinchi tip oʻzgarish, ya’ni faqat passivdagi moddalarda sodir boʻladigan, oʻzgarishlar matematik modelini tuzamiz. Bunda avvalgi shartli belgilardan fsydalanamiz va balans passivi moddalarining summasini r harfi bilan belgilaymiz. Bunda matematik model quyidagicha boʻladi:

Ushbu model balans passividagi bir modda koʻpayganda boshqasi (u bilan bogʻliq boʻlgan) huddi shu summaga kamayadi deb oʻqiladi. Bu vaqtda har bir aktiv va passivning alohida jami summasi oʻzgarmaydi va ularning oʻzaro tengligi buzilmaydi.
Uchinchi tip oʻzgarish uchun yaьni oʻzgarish balansning aktividagi moddalarda ham, passividagi moddalarda ham koʻpayish tomonga sodir boʻlganda quyidagicha matematik model tuziladi:

Bu model balans aktivi va passivining moddalari bir xil summalarga koʻpayganda, shu summalarga aktiv passiv summalari yigʻindisi ham koʻpayadi, aktiv va passiv tengligi esa buzilmaydi deb oʻqiladi.
Toʻrtinchi tip oʻzgarish uchun ya’ni oʻzgarish aktivdagi moddalarda ham, passivdagi moddalarda ham kamayish tomonga sodir boʻlganda matematik model quyidagicha tuziladi:

Bu model; aktiv va passiv moddalari bir xil summaga kamayganda, shu summaga aktiv va passivdagi summalar yigʻindisi ham kamayadi, aktiv va passiv tengligi esa buzilmaydi deb oʻqiladi.
Demak, hoʻjalik muomalalari ta’sirida balansda sodir boʻladigan toʻrt tip oʻzgarishlarni yuqorida koʻrib chiqilgan toʻrtta matematik model orqali ifodalash mumkin ekan.