Moliyaviy va boshqaruv hisobi
Nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi
Yüklə 3,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5.8. Nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi
Barcha turdagi nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi uchun ularning dastlabki qiymat asos bo’lishi kerak va ular buxgalteriya hisobiga ana shu qiymat bo’yicha qabul qilinadi. Dastlabki qiymat — nomoddiy aktivlarni tashkil etish (ishlab chiqish) yoki sotib olish, to’langan va soliqlarga to’lanmaydiganlarni qo’shgan holda to’langan xarajatlar, shuningdek, uni vazifasi bo’yicha foydalanish uchun aktivni ish holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlarning qiymati. Qoldiq qiymat — moliyaviy hisobotda aks etadigan nomoddiy aktivning dastlabki qiymati va amortizatsiya tufayli to’plangan summa o’rtasidagi farq sifatida belgilangan hajmi. Тo’lash uchun olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati quyidag’ i xarajatlardan shakllanishi mumkin: a) egalik huquqiga ega shaxsga shartnomaga muvofiq yon berishga huquqidan to’langan summa; b) ro’yxatga olish yig’imlari, davlat bojlari, patent bojlari va egalik qilish huquqiga ega shaxsning qat’iy huquqiga yon berish bilan bog’liq bo’lgan o’tkazilgan boshqa shunga o’xshash to’lovlar; v) bojxona bojlari va yig’imlar; 202 g) nomoddiy aktivlarning sotib olish bilan bog’liq soliqlar, yig’imlar va to’lovlar; d) nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq axborotlar va maslahat xizmatlari uchun to’lanadigan summa; ye) nomoddiy aktivlarni sotib olishda ishtirok etgan vositachilarga to’langan haq; j) nomoddiy aktivlarni yetkazib berish tavakkalchiligining sug’urtasi bo’yicha xarajatlar; z) aktivlardan vazifasi bo’yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar. Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to’lash, tayyorgarlik ko’rish, ro’yxatga olish va sotib olish bo’yicha shartnomalarni yopish bilan bog’liq xarajatlar, aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo’shilmaydi, balki o’sha hisobot davrida ular vujudga kelgan xarajatlar deb e’tirof etilishi kerak. Sotib olingan nomoddiy aktivlarga to’lash paytida, agar shartnoma shartlarida uzaytirish yoki bo’lib-bo’lib to’lash nazarda tutilgan bo’lsa, aniq xarajatlar buxgalteriya hisobiga kredit orlik qarzining dastlab etyrof etilgan summasi bo’yicha qabul qilinadi. Kreditdan foydalanganlik uchun foiz ko’rinishidagi xarajatlarga to’liq yoki qarz kapitali hisobiga qisman to’lab sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qo’shilmaydi. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi: a) kompyuter dasturiga qat’iy huquqning dastlabki qiymatiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni xarid qilish", Kt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti" schyoti. b) vositachi uchun sarflash summasiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni xarid qilish", Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti. 203 v) yetkazib beruvchi va vositachi oldidagi qarzni undirish: Dt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti", Dt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" , Kt «Pul mablag’lari» schyoti. g) bitim to’lovi bo’yicha bank xizmati xarajatlari summasiga: Dt 9430 - «Boshqa operatsiyalar xarajati", Kt «Pul mablag’lari» schyoti. d) komputer dasturi taminotidan foydalanishga o’tkazish: Dt «Nomoddiy aktivlar», Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti. Chet el valutasida sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan tegishli xarajatlarni qo’shgan holda yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanadagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo’yicha chet el valutasini hisoblash yo’li bilan so’mda belgilanadi. Misol. "Intellektual" MChJ O’zbekistonda doimiy vakolatxonasiga ega bo’lmagan chet el firmasidan O’zbekiston Respublikasi hududida komputer dasturini ko’paytirish va tarqatishga maxsus huquq oladi. Olingan maxsus huquqning qiymati 1000 AQSh dollarini tashkil etadi va bir yo’la to’lov bilan amalga oshiriladi. Shartnoma shartlari bo’yicha nomoddiy aktivga egalik huquqi 2005 yil 1 mayda xaridorga o’tadi, to’lov esa 2005 yil 30 - maygacha amalga oshirilishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan AQSh dollariga belgilangan kurs: nomoddiy aktivning yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanada — 1100 so’m (1 AQSh dollari); nomoddiy aktiv bo’yicha qarzning to’lovi sanasida - 1115 so’m (1 AQSh dollari)ni tashkil etdi. Nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagicha hisobga olinadi: 204 a) nomoddiy aktivlar obyektlarini yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanada Markaziy bank kursi bo’yicha kirimni qayd: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish", Kt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti" schyoti. b) Nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo’shiladigan QQS summasiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish", Kt 6410 - «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar (turlar bo’yicha)" schyoti. v) yetkazib beruvchi oldidagi qarzni undirishda: Dt 9620 - «Valuta kurslari farqlaridan zarar" schyoti, Kt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti" schyoti, Kt 5200 –“Chet el valutasida pul mablag’lari» schyoti. Korxonalarning o’zi tomonidan yaratilgan (tayyorlangan) nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalariga aniq sarflangan summa sifatida belgilanadi. 24 Aktivlarni nomodliy sifatnla buxgalteriya hisobiga qabul qilishda bir yo’la quyidagi shartlar bajarilishi lozim: a) moddiy- mulkiy (jismoniy) mazmun (shakl)larning bo’lmasligi; b) o’lchamlilik va ma’nolilik; v) ishlarni bajarish yoki xizmat ko’rsatish yoxud korxonani uzoq muddat davomida, ya’ni 12 oydan ko’proq vaqt agar u foydali xizmat 12 oydan ko’proq muddatdan ortiq davrda oddiy operatsiya jarayonida boshqarish ehtiyoji va boshqa maqsadlarni bajarish paytida mahsulot ishlab chiqarishda foydalanishligi; g) mazkur mulkni keyinchalik olib sotish niyatning yo’qligi; d) ishonchlilik, yani intellektual faoliyat natijasida korxonada qat’iy huquqni va aktivning mavjudligini tasdiqlovchi tuzilgan zarur hujjatlarning mavjudligi; e) korxonaning boshqa mol-mulkdan identifikatsiyalash imkoniyati, ya’ni u foydalaniladigan ishlab chiqarishdan alohida foydalanish imkoniyati bo’lishligi. 24 Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 591сон билан рўйхатдан ўтказилган "Илмий- тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларига сарфлар" БҲМС. 1998 йил 28 декабр. 205 Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish davrida ularni ishlab chiqish uchun olingan kreditlar bo’yicha o’tkazilgan foizlar ishlab chiqarilgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo’shiladi. Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagicha hisobga olinadi: a) ishlanmalar mualliflariga ish haqi hisoblandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 6710 - «Ish haqi bo’yicha xodimlarga haq to’lash" schyoti. b) ish haqi fondidan 24 % miqdorida yagona ijtimoiy to’lov hisoblandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 6520 - «Davlat maqsadli fondiga to’lovlar" schyoti. v) ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar bo’yicha eskirish qo’shib yozildi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 0200 –“Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyot”. g) ishlanmalarni tegishli davlat organlarida ro’yxatdan o’tkazish bilan bog’liq xarajatlarni aks ettirish: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt «Тurli kreditorlar qarzini hisobga oluvchi» schyot. d) intellektual faoliyat natijasida mutlaq huquqlarning dastlabki qiymati bo’yicha kirimni qayd etish; Dt 0400 - “Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi» schyot, Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti. Korxonaning ustav kapitaliga ulush hisobida olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati, agar O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqacha nazarda tutilmagan bo’lsa, ularning korxona ta’sischilari bilan kelishilgan pul bahosiga asosan belgilanadi. Mazkur xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi a) Тa’sischilari qarori bilan jamiyat ustaviga kiritilgan o’zgartishlar ro’yxatga olish organlarida ro’yxatga olingan kunda ustav kapitalini oshirish: Dt 4610 - 206 «Тa’sischilarning ustav kapitaliga kiritmalari bo’yicha qarzi" schyoti, Kt 8300 – «Ustav kapitalini hisobga oluvchi» schyot. b) ta’sischining ustav kapitaliga badal bo’yicha qarzi unga tegishli nomoddiy aktivni o’tkazish yo’li bilan qoplandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 4610 - «Тa’sischilarning ustav kapitaliga ulushi bo’yicha qarzi" schyoti. v) nomoddiy aktiv foydalanishga topshirildi: Dt 0400 - Nomoddiy aktivlarni hisob oluvchi» schyot, Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti. Korxona tomonidan boshqa shaxslardan beg’araz va davlat subsidiyasi hisobiga olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati joriy qiymat bo’yicha aniqlanadi va bu qiymat nomoddiy aktivlarning mazkur turi uchun faol bozorni, jumladan, ularni olishga bog’liq tegishli xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlangan taqdirda to’g’ri hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning mazkur turi uchun faol bozor bo’lmasa, ularning boshlang’ich qiymati nominal qiymat yoki ularni tashkil etishdagi haqiqiy sarf summasi bo’yicha, shuningdek, nomoddiy aktivni maqsadli foydalanishga tayyor holatga keltirish bilan bog’liq sarflar bo’yicha belgilanadi. Тekinga olingan nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 8530 - «Тekinga olingan mulk" schyoti. b) nomoddiy aktiv foydalanishga topshirildi: Dt 0400 - Nomoddiy aktivlar» schyoti, Kt 0830 “Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti. Qonun hujjatlarida ko’rsatilgan tartibda xuddi shunday nomoddiy aktivga almashtirib olingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymatiga teng. Nomoddiy aktivlar qo’shimcha haq to’lab almashtirilganda, bir xil nomoddiy aktivlarni almashtirish hisobiga sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivlarning almashtirish paytida o’tkazilgan pul 207 mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga ko’paytirilgan qoldiq qiymatiga teng. O’xshash bo’lmagan nomoddiy aktivga almashtirish yo’li bilan olingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati, qonun hujjatlarida ko’rsatilganidek, berilgan nomoddiy aktivning joriy qiymatiga teng bo’ladi. Nomoddiy aktivlar qo’shimcha haq to’lab almashtirilganda, bir xil bo’lmagan nomoddiy aktivlarga almashtirib sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning almashtirish paytida o’tkazilgan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga ko’paytirilgan joriy qiymatiga teng. Qonun hujjatlarida o’rnatilgan tartibda pulsiz vositalar bilan majburiyat bajarilishini nazarda tutgan shartnoma bo’yicha olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati deb korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo’lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymati tushuniladi. Korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo’lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymatini korxona shunga o’xshash boyliklarning hozirgi qiymatini taqqoslaganda paydo bo’ladigan narxdan kelib chiqib belgilaydi. Korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo’lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymatini belgilash imkoniyati bo’lmasa, pulsiz vositalar bilan majburiyatni bajarishni nazarda tutuvchi shartnomalar bo’yicha korxona tomonidan olingan nomoddiy aktivlarning qiymati o’xshash holatlarda shu kabi nomoddiy aktivlar sotib olinadigan joriy qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Umumiy summaga sotib olingan nomoddiy aktivlardan har birining boshlang’ich qiymati bu summani alohida nomoddiy aktivning joriy qiymatiga proporsional tarzda teng taqsimlash yo’li bilan belgilanadi. Korxonalarda qonun hujjatlarida o’rnatilgan tartibda nomoddiy aktivlarni ayirboshlash yo’li bilan sotib olish buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks etiriladi: 208 a) qo’shimcha haq to’lamasdan almashtirish yo’li bilan olingan nomoddiy aktivlar obektini uning qoldiq qiymati yoki o’xshash bo’lmagan nomoddiy aktivlarning joriy qiymati bo’yicha kirim qilishda: Dt «Nomoddiy aktivlar» schyotining turi bo’yicha schyoti, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti. b) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti bilan qo’shimcha haq to’lab ayirboshlash tariqasida olingan nomoddiy aktivlarning obyektini kirim daftarida qayd etishda: Dt «Nomoddiy aktivlar» turi bo’yicha schyoti -o’tkazilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymati, Dt «Pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti» schyoti, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti o’tkazilgan nomoddiy aktivning qoldiq yoki hozirgi qiymati bo’yicha; Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti ayirboshlash paytida to’langan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti summasiga. v) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlarini olish bilan ayirboshlangan nomoddiy aktivlar obyektini kirim daftarida qayd etishda: Dt «Nomoddiy aktivlar» aktivning turi bo’yicha schyoti - berilgan nomoddiy aktivning qoldiq (joriy) qiymati va almashtirishda olingan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti summasi o’rtasidagi tafovut summasiga, Dt 4890 - «Boshqa debitorlarning qarzi" schyoti ayirboshlash paytida olingan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti berilgan nomoddiy aktivning qoldiq (joriy) qiymati. Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati 7-sonli BHMS ko’rsatilganlardan tashqari hollarda o’zgartirilishi mumkin emas. 25 25 Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1485-сон билан рўйхатга олинган 7-сонли "Номоддий активлар" БҲМС. 2005 йил 27 июн 209 Nomoddiy aktiv dastlab etirof etilgandan keyin moliya hisobotida to’plangan amortizatsiya (qoldiq qiymat) chiqarib tashlangandan keyingi boshlang’ich qiymati bo’yicha yoxud qayta baholangan qiymat bo’yicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivni moliya hisobotida ifoda etishda qo’llanilgan uslub dastlabki e’tirofdan keyin korxonaning hisob-kitob siyosatida majburiy tartibda aks ettirilishi kerak. Nomoddiy aktivlar tashkil etilishi yoki korxonaga kelib tushishi va rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanishga yaroqli holatga keltirish ishlari tugatilishiga qarab qabul qilish dalolotnomasiga asosan nomoddiy aktivlar tarkibiga kiritilishi kerak. Nomoddiy aktivlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni rasmiylashtirish uchun zarur bo’lgan boshlang’ich hisob hujjatlarining tasdiqlangan shakli yo’qligi sababli amaliyotda ko’pincha nomoddiy aktivlarning kelib tushishi va chiqib ketishi noto’g’ri rasmiylashtiriladi. Shuning uchun qonunning 9-moddasi va boshqa me’yoriy hujjatlar talablaridan kelib chiqqan holda nomoddiy aktivlar bo’yicha dastlabki hujjatlar shaklini mustaqil ishlab chiqish zarurati tug’iladi. 26 Yirik korxonalarda nomoddiy aktivlarni kirim daftariga qayd etish bilan bog’liq barcha operatsiyalar, odatda, birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirish bo’yicha majburiyat yuklangan doimiy harakatdagi komissiya ishtirokida amalga oshiriladi. Birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirishning boshqa varianti muayyan nomoddiy aktivni qabul qilib olish bo’yicha alohida buyruq chiqarish bilan bog’liq. Yüklə 3,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|