Morfеmika-morfologiya

 
o„xshash 
hodisalarni sifat, fe‟l, ravishlar
 
ichida ham ko„plab uchratish mumkin. Bularning barchasi “ma‟noviy 
mustaqillik” belgisi mustaqil leksemalarda nisbiy tushuncha, nisbiy belgi ekanligini ko„rsatadi. Mana 

---

87 
shuning uchun leksemalarning ma‟noviy tasnifida ilk bosqichning belgisi “ma‟noviy mustaqillik” emas, 
balki “ma‟noviy nomustaqillik” bo„la oladi. Ushbu belgi asosidagi ziddiyatda ko„makchi, bog„lovchi, 
yuklamalar kuchli (belgili) a‟zoni tashkil etadi. Sof ko„makchi, sof bog„lovchi, sof yuklamalar hech
qachon mustaqil ma‟noli so„zlar xususiyatiga ega bo„la olmaganligi tufayli ularning guruhiga o„ta 
olmaydi.
Yordamchi so„zlarning “oraliq uchinchi” tabiatiga egaligi
. Tilshunoslikda yordamchi 
so„zlarning leksemalar va qo„shimchalar orasida “oraliq uchinchi” bo„lib, ham leksemalar, ham 
grammatik morfemalar xususiyatini o„zida mujassamlash-tirishi aniqlangan. Ular shaklan leksema, 
mazmunan qo„shim-chadir ( qiyos: 
Kitobni akamga/akam uchun oldim
.) Shu tufayli bo„lsa kerak, til 
tizimida yordamchi so„zlarning o„rni turlicha baholanadi 

ayrim olimlar ularni qo„shimchalarga, 
ayrimlari nutq bo„lakchalariga, ba‟zilarini yordamchi so„zlarga nisbat beradilar. Yordamchi so„zlarning 
so„zmi, qo„shimchami yoki mustaqil so„zlarning yordamchi so„zlar bilan bog„lanishi so„z birikmasimi 
ekanligi hanuzgacha munozara mavzui bo„lib qolmoqda. Chunki yordamchi so„zlar guruhi ichida 
shunday birliklar borki, ular ham “ma‟noviy mustaqillik”, ham “ma‟noviy nomustaqillik” xususi-yatiga 
ega (ot+ko„makchilar, yordamchi va ko„makchi fe‟llar). Chunonchi, “tortib” mustaqil so„z sifatida 
ravishdosh kabi qo„llaniladi:
Baliq qarmoqni bir
 tortib
, qochib
 
ketdi
. Shu so„z 
Farhod tog‘idan 
tortib
 
Shirin yayloviga qadar Sirdaryo bo‘ylab tizilib ketgan etmish ming xalq bu sovuqlarni pisand qilmaydi 
(Oyd.) gapida yordamchi so„z vazifasida kelgan. 
Tortib 
mustaqil va yordamchi ma‟nolarga ega 
bo„lishiga qaramay, mustaqil leksemalar tipiga kiradi. 
Uchun, sayin, uzra, kabi, va
ga o„xshagan 
yordamchi so„zlar aniq bir tushunchani ifodalay olmaydi, ammo turli munosabatlarni yuzaga chiqarib va 
ular yordamchi so„zlar guruhidan joy oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, “alohida qo„llanila olish 
yordamchi leksemalarni mustaqil leksemalar bilan yaqinlashtirsa, turli-tuman munosabatlarni ifodalash 
kabi umum-lashgan ma‟no ularni morfemalarga, qo„shimchalarga yaqin-lashtiradi va leksemalar va 
morfemalar ziddiyatida “oraliq uchinchi” vazifasida keladi.
YOrdamchilarni so„zlarga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan alohida ajralib turish; 
b)lug„aviy ma‟noning mavjudligi (sifat ko„makchilar, ot ko„makchilar, fe‟l ko„makchilarda…);
v)ko„pincha ularning mustaqil so„zlarga yaqinlashishi, ulardan kelib chiqishi. Yordamchi so„zlarning 
grammatik morfemalarga o„xshash tomoni ularning morfemalar kabi mustaqil nominativ funksiya 
bajarmasligi (ammo, va, sayin, kabi), qo„shimchasimon shaklda bo„lishi (
-u, -yu, -da; -ki (-kim); -dek (-
day), -cha
) va boshqalar. Biroq yordamchi so„zlarning grammatik morfemalardan farqli tomoni 
shundaki: 
1) ular gap bo„lagi, so„z birikmasi, gap sathida sintaktik xarakterdagi vazifa bajaradi. Bu 
xususiyat ko„makchilar uchun xos. Chunonchi, 1
. Yaxshi