Mövzu Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin (BİM) mahiyyəti, formaları və onun dünya iqtisadiyyatında rolu və əhəmiyyəti
Yüklə 229,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
edir və ümumi proqramlar həyata keçirir, ya da müəyyən elmi istiqamətlər üzrə ixtisaslaşaraq əldə olunmuş nəticələrlə mübadilə edirlər.
Dördüncü amillər qrupuna kapital ixracının artması aid edilir. Ölkələr arasında xarici iqtisadi münasibətlərin bərqərar olmasında kapital ixracı mühüm rol oynamışdır. Xarici investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsi ilə beynəlxalq istehsalın əsas subyektləri – transmilli və çoxmilli şirkətlər meydana gəlmişdir. Beynəlxalq kreditləşmə hazırda dünya istehsalının fasiləsizliyini təmin edən mühüm şərtlərdən biridir.
Son illərdə digər amillər bloku – qlobal problemlərin BİM-in inkişafına özünəməxsus təsir dərəcəsi getdikcə artmaqdadır. Ekoloji, enerji, xammal, ərzaq və digər problemlər ümumilikdə sivilizasiyaya aid olduğundan onların həlli ayrıca bir ölkənin qüvvəsi hesabına baş verə bilməz. Buna görə də, onların aradan qaldırılması üçün sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrindən və siyasi istiqamətlərindən asılı olmayaraq bütün ölkələrin birgə səyi zəruridir.
Müasir dünyada BİM-in rolunun artımının əsasında dünya arenasında baş verən fundamental dəyişikliklər durur. Qısa olaraq bu faktorları aşağıdakı kimi göstərmək olar:
Əvvəllər beynəlxalq əmək bölgüsündə zəif iştirak edən ölkə və ərazilər dünya iqtisadiyyatına daha aktiv surətdə cəlb olunurlar. Keçmiş müstəmləkələr və asılı ölkələr müstəqillik əldə etdikdən sonra bir qayda olaraq dünya ticarətinə, daha sonra isə BİM-in digər formalarına daha intensiv surətdə qoşulurlar.
dərəcədə artır. Elmi-texniki tərəqqi təbii resursların istifadə sferasını genişləndirir, məhsulları dünya ticarətinə cəlb olunan yeni istehsal sahələrinin yaranmasına gətirib çıxarır. Beynəlxalq əmtəə mübadiləsinin həcmini əhəmiyyətli dərcədə artırmış və onun çeşidini genişləndirmiş elmi-texniki tərəqqi dünya təsərrüfat əlaqələrinə xidmətlərlə və texnologiyalarla mübadiləni də cəlb etmiş, dünya maliyyə bazarının fəaliyyətinin zaman və məkan baxımından fasiləsizliyini təmin etmiş, beynəlxalq əmək miqrasiyası proseslərini yüngülləşdirmiş və sadələşdirmişdir.
İnsanlarının özlərinin həyatı dəyişir. Bu, ilk növbədə sayı artmaqda olan sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə baş verir. Xarici əmtəə və xidmətlərin istehlakı, beynəlxalq turizm, xarici ölkələrdə iş, təhsil, müalicə adi hala çevrilir. Texniki cəhətdən daha
mürəkkəb nəqliyyatdan, telekommunikasiya vasitələrindən, maliyyə hesablaşmalarından istifadə ənənəvi hal xarakteri alır.
strukturunun formalaşması (banklar və digər maliyyə qurumları, qiymətli kağız və valyuta bazarları) kapitalın hətəkəti üçün geniş imkanlar yaradır. Transmilli şirkətlərin inkişafı bu proseslərin rolunu daha da yüksəldir. Xarici müəssisələr özləri ilə yeni istehsal üsullarını, müəssisələrin idarə edilməsinin müasir metodlarını və yeni texnologiyalar gətirirlər.
Beynəlxalq şirkətlərin dünya təsərrüfatında əhəmiyyətinin artması. Hazırda onlar BİM-in formalarının böyük bir hissəsinə nəzarət edirlər və BİM-in ayrı-ayrı formalarının inkişafında əhəmiyyətli rol oynayırlar.
Təsərrüfat fəaliyyətinin bazar-kapitalist metodları ümumi genişlik qazanır, qeyri- bazar sosialist iqtisadiyyatının yayıldığı ərazi isə getdikcə azalır. Bu, sonuncular üçün xarakterik olan qapalılıq və avtarkiya meyllərini azaldır. Iqtisadiyyatın açıqlılığı bir növ normaya çevrilir.
işçi qüvvəsinin, texnologiyanın sərbəst hərəkəti imkanlarının genişlənməsi hesabına artır. Müxtəlif formalarda təzahür edən proteksionizm BİM-də hələ də qalmaqdadır, lakin onun təsir dairəsi getdikcə azalır.
Dövlətlərarası regional inteqrasiya ölkələri vahid iqtisadi məkana yaxınlaşdırır, milli təsərrüfatlar arasında ixtisaslaşma və kooperasiyanın sərhədlərini genişləndirir. Bütün qitələri əhatə etmiş regional iqtisadi inteqrasiya prosesləri inteqrasiya birliklərinin iştirakçı dövlətləri arasında BİM-in bütün formalarının intensiv inkişafına şərait yaradır.
BİM-in inkişafında meydana gələn problemlərə cavab olaraq onun tənzimlənməsinin dünya və regional sistemləri yaradılır. Bu sistemlərin təkmilləşdirliməsi nəticəsində bütün ölkələr üçün ümumi olan normativ-hüquqi baza formalaşdırılır.
Özündə nəqliyyatın, kommunikasiyanın ümumdünya şəbəkəsini, qlobal informasiya şəbəkəsini birləşdirən BİM-in ümumdünya infrastrukturu formalaşır. Bu, BİM-in praktiki reallaşdırılmasını zaman baxımından əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir,
onun həyata keçirilməsinin yeni üsullarını yaradır (İnternet şəbəkəsi vasitəsilə alqı- satqı müqavilələrinin bağlanması, beynəlxalq birjalarda, hərraclarda əmtəə və xidmətlərin alqı-satqısı, beynəlxalq hesablaşmaların dərhal həyata keçirilməsi və s.). BİM-in inkişafını sürətləndirən amillərlə yanaşı, onun təkamülünə mənfi tərəfdən təsir göstərən faktorlar da mövcuddur. Onilliklər ərzində iki sistem (kapitalist və sosialist sistemləri) arasında olan münaqişəli vəziyyət və soyuq müharibə BİM-in inkişafından da yan keçməmişdir. Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasına (QİYŞ) üzv olan ölkələrin SSRİ başda olmaqla yaratdıqları hərbi-siyasi və ticarət-iqtisadi blokda ölkələr arasındakı münasibətlər yalnız müəyyən qədər iqtisadiyyat tərəfindən formalaşdırlır, xarici əlaqələr isə maksimum dərəcədə məhdudlaşdırlırdı. Belə ki, bu ölkələr praktiki olaraq birbaşa xarici investisiyaları öz ölkələrinə buraxmırdılar. Öz növbəsində Qərb ölkələri ABŞ başda olmaqla iqtisadi əlaqələrin məhdudlaşdırılmasından SSRİ-yə qarşı mübarizə vasitəsi kimi aktiv surətdə istifadə edirdilər. Bütün bunlar BİM-in inkişafına mənfi təsir edirdi. Müasir düvrdə postsosialist ölkələrin dünya iqtisadiyyatına ətraflı surətdə qoşulma prosesi də qapalı iqtisadiyyatın miras qoyduğu çətinliklərlə, dünya bazarlarında kəskin mübarizə ilə və digər faktorlarla üzləşir. BİM-in inkişafı həmçinin sənaye ölkələrinin və keçmiş müstəmləkə və yarımüstəmləkə əyalətlərin iqtisadi inkişaf səviyyələrində olan iri fərqlə də məhdudlaşır. Sonuncu qrup ölkələrinin əksəriyyətinin iqtisadiyyatı bir-iki kənd təsərrüfatı məhsulunun və ya mineral xammalın ixracından birbaşa surətdə asılıdır. Bu isə onsuz da tam olmayan iqtisadiyyatın strukturunun qeyri-sabitliyini daha da artırır. İqtisadiyyatların açıqlığına olan meyl dövlətlər tərəfindən tətbiq olunan müxtəlif növ maneə və məhdudiyyətlərin saxlanılması, bəzi hallarda isə artırılması ilə müşaiyət olunur. Kasıb ölkələr üçün bu cür maneələr başa düşülən və hətta qaçılmazdır, çünki milli iqtisadiyyatı səmərəli surətdə müdafiə etmədən müasir iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək mümkün deyildir. Normal bazar qüvvələrinin fəaliyyətinə maneçilik törədən hərbi-siyasi amillər də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Silah ixracının artımı son nəticədə BİM-in sağlam inkişafını dağıda bilər. Bu baxımdan ayrı-ayrı ölkələrə qarşı beynəlxalq qaydada razılaşdırılmış tam və
Yüklə 229,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|