Mövzu Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin (BİM) mahiyyəti, formaları və onun dünya iqtisadiyyatında rolu və əhəmiyyəti
Yüklə 229,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. BİM-in inkişaf amilləri və meylləri
ticarətinin onun daxili istehsalına nisbəti göstəricisindən istifadə edilir ki, buna da xarici ticarət kvotası (XT k ) deyilir: XT k = XT/ÜDM x 100%
Burada XT – xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi, ÜDM isə ümumi daxili məhsulun həcmidir.
Kəmiyyət göstəricisi kimi həmçinin ixrac kvotasından (İx k ) da istifadə edilir:
İx
= İx/ÜDM x 100%
Burada İx – ixracın həcmidir. Kifayət qədər yüksək ixrac kvotası bir qayda olaraq milli əmtəənin beynəlxalq bazarda rəqabət qabiliyyətliliyini əks etdirən göstəricidir.
Digər bir göstərici kimi isə idxal kvotasını (İd k ) göstərmək olar:
İd
= İd/ÜDM x 100%
Burada İd – idxalın həcmidir. İdxal kvotasının yüksək olması ölkə iqtisadiyyatının həmin əmtəə üzrə bir o qədər xaici amillərdən asılı olduğunu xarakterizə edir. Qeyd olunan göstəricilərin müqayisəsi milli təsərrüfat üçün xarici iqtisadi amilin rolunu, müəyyən dövr üçün onun dinamikasını müəyyən etməyə imkan verir. Xarici ticarətin inkişaf göstəricisi kimi beynəlxalq tədqiqatlarda həmçinin adambaşına düşən xarici ticarət dövriyyəsi, həmçinin ixrac və idxal göstəricilərindən də istifadə edilir. Bu göstəricinin üstünlüyü ondadır ki, o, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri, ölkənin müxtəlif regionları, konkret müəssisə və məhsul növləri üzrə hesablana bilər ki, bu da rayonların, müəssisələrin, sahələrin xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirak payını, ehtiyatları və perspektivləri müəyyən etməyə imkan verir. Bununla yanaşı, vurğulamaq lazımdır ki, yuxarıda göstərilən indikatorlar BİM-in bütün formalarının milli təsərrüfata təsirini xarakterizə etməyə imkan vermir, çünki bu göstəricilər yalnız xarici ticarəti nəzərə alır. Təsadüfi deyildir ki, hazırda beynəlxalq iqtisadi
təşkilatların mütəxəssisləri tərəfindən bu göstəricilərin təkmilləşdirilməsi istiqamətində işlər aparılır, onların xarici investisiyalar və milli istehsalın həcmi ilə əlaqələndiriliməsinə çalışılır. Ölkə iqtisadiyyatının BİM-lə qarşılıqlı əlaqəsini müəyyən etmək üçün birbaşa investisiyaların əhalinin bir nəfərinə düşən həcmi göstəricisindən də istifadə edilir. Eyni zamanda, xarici ticarət göstəricilərinə uyğun olaraq xarici investisiyaların hər iki istiqamətdə axını üzrə də kvota göstəriciləri hesablanır və BİM-im milli iqtisadiyyatda oynadığı rolu xarakterizə etmək üçün istifadə edilir. BİM-in miqyasının genişlənməsi və rolunun artması ölkələrin qarşılıqlı asılılıq problemini daha da aktuallaşdırır. Ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi asılılığı dedikdə BİM və milli qitisadiyyatların qarşılıqlı təsiri altında ölkələrin sarsılmaz qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələri başa düşülür. Bu gün dünyada iqtisadi cəhətdən tam müstəqil olan ölkəni göstərmək çox çətindir, daha doğrusu mümkün deyildir. Bu yolu seçən ölkələr sonda avtarkiyaya – siyasi və iqtisadi izolyasiyaya gəlib çıxırlar. Hazırda Türkmənistanda baş verən proseslər bu ölkənin avtarkiyaya sürükləndiyini söyləməyə əsas verir. Lakin, digər ölkələrin, xüsusilə də Albaniyanın təcrübəsi göstərir ki, bu proses heç də yaxşı nəticələnmir, ölkə əhalisinin həyat səviyyəsini aşağı salır, inkişaf mənbələrini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırır. Təsadüfi deyil ki, milli iqtisadiyyatın bu cür istiqamətləndirilməsindən imtina qaçılmazdır. Tam iqtisadi müstəqilliyin əldə edilməsi barədə verilən bəyanatlar mifdən başqa bir şey deyildir. Bununla yanaşı, bir çox, ilk növbədə isə inkişaf etməkdə olan ölkələr yeganə və ya bir neçə məhsul ixracı üzrə olan asılılıqdan, həmçinin ticarət partnyoru kimi əsasən bir ölkənin iştirak etdiyi hallardan qaçmağa çalışırlar ki, bu da onların iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından təbii qəbul edilməlidir.
Müasir dünya təsərrüfatının xarakterik cəhətlərindən biri beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin intensiv inkişafda olmasıdır. Bu özünü ölkələr, ölkə qrupları, ayrı-ayrı firma
və təşkilatlar arasında iqtisadi münasibətlərin genişlənməsində və dərinləşməsində göstərir ki, bunu da əsasən aşağıdakı səbəblər şərtləndirir:
çıxması, milli iqtisadi sistemlər arasında hərtərəfli və genişhəcmli əlaqələrin və qarşılıqlı asılılığın inkişaf etməsi;
istehsalçılar arasında ən müxtəlif əlaqələrin, xüsusilə də texnoloji əlaqələrin güclənməsi;
ölkələrin qarşılıqlı əlaqələrinin güclənməsi və onların iqtisadiyyatlarının açıqlığının artması;
həlli üçün səylərini birləşdirməyə gətirib çıxarması. Yuxarıda sadalanan amillər, həmçinin qeyd olunmayan bir sıra digər amillər beynəlxalq münasibətlərin xüsusi altsistemi olan BİM-in inkişafını aktivləşdirir. Ümumilikdə BİM-in bərqərar olmasına və inkişafına ciddi təsir göstərən beş amil bloku vardır. BİM-in inkişafının birinci amillər bloku kimi ölkələr üzrə mövcud olan təbii- coğrafi fərqliliyi qeyd etmək olar. Hər bir ölkə faydalı qazıntı ehtiyatlarına, torpağın münbitliyinə, iqliminə görə müxtəlif şəraitə malikdir ki, bu da onlar üçün BİM-ə cəlb olunmanı və bu münasibətləri inkişaf eydirməyi zəruri edir.
İkinci amillər blokuna maşın sənayesi və kütləvi istehsalın təşkili daxil edilir. Kütləvi istehsalın təşkili əmək məhsuldarlığının kəskin artımına gətirib çıxarır. Nəticədə istehsalın həcmi daxili bazarın ehtiyaclarını aşır və beləliklə də, istehsal olunan artıq məhsul xarici bazarlara çıxarılır. Eyni zamanda istehsalın ixtisaslaşması prosesi inkişaf edir ki, bu da özlüyündə ölkələr arasında əmək nəticələrinin qarşılıqlı mübadiləsini zəruri edir.
Üçüncü amillər bloku elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır. XX əsrin ikinci yarısında yüksək texnologiyaya əsaslanan istehsalda inqilabi dəyişikliklər baş verdi. Lakin yeni texnologiyaların və yeni növ əmtəələrin işlənməsinə əhəmiyyətli, daim artan xərclər tələb olunur. Bununla əlaqədar əksər ölkələr bu istiqamətdə öz səylərini birləşdirir, əməkdaşlıq
Yüklə 229,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|