Mövzu Əkinçiliyin əsas məsələsi inkişaf tarixi və digər elmlərlə əlaqəsi
Yüklə 1,51 Mb.
|
Mövzu 14. ƏKİNÇİLİK SİSTEMLƏRİPLAN:
Ədəbiyyatlar:
Əkinçilik sisteminə ilk dəfə XVIII əsrin sonlarında rus alimləri A.T.Bolotov və İ.M.Komov tərif vermək və onu əsaslandırmağa cəhd etmişlər. Onlar əkinçilik sistemlərini torpaq münbitliyini bərpa etmək üsüllarına (dincə qoyma, meşə-ləşdirmə, herik), həmçinin əkinçilik və heyvandarlığın inkişafinı təmin edən taxıl və yem sahələrinin nisbətinə görə fərqəndirirdilər. Rusiyada 1861-ci il torpaq islahatına kimi aqronomlar əkinçilik sistemlərinə mədəni bitkilərin becərilməsi qaydası kimi, məsələn, taxılçılıq sistemi, yemçilik sistemi və s. baxırdılar. Artıq 1861-ci il islahatından sonra bu baxışlar bir qədər də-yişilməyə başladı. A.V.Sovetov, İ.A.Stebut və A.S.Yermolova görə əkinçilik sistemləri bir-birindən iki əlamətinə görə fərqləndirilirdi: 1) kənd təsərrüfatı yerlərinin - uqodiyaların (çəmən və əkinlərin) və müxtəlif qrup kənd təsərrüfatı bitkilərinin nisbə-tinə; və 2) torpaq münbitliyinin saxlanması və artırılması qayda-larına görə. D.N.Pryanişnikov əkinçilik sistemlərini təsərrüfatm aparılması qaydalanndan və ixtisaslaşmasından asılı olaraq torpaqdan müəyyən bitkilər (taxıl, yem, texniki və s.) altında istifadə qay-dalarına görə bir-birindən ayırmağı təklif etmişdir. Müasir baxışlara görə, əkinçilik sistemi - kənd təsərrüfatı bit-kilərindən yüksək, sabit məhsul almaq və torpağın münbitliyini artırmaq məqsədi ilə torpaqdan, aqroiqlim ehtiyatlarından, bitkinin bioloji potensialından səmərəli istifadəyə istiqamətlənmiş elmi cəhətdən əsaslandırdmış qarşüıqlı əlaqədə olan aqrotexniki, meliorativ, torpaqqoruyucu və təşkilatı-iqtisadi tədbirlər komp-leksidir. İntensiv əkinçilikdə torpaqdan istifadə qaydaları yerli təbii və iqtisadi şəraitlər nəzərə alınmaqla müəyyən olunur. Bu cür əkinçilik sistemi ədəbiyyatlarda zonal əkinçilik sitemi adı al-tında tanınır. Əkinçilik mədəniyyəti yarandığı ilk dövrlərdən başlayaraq, öz qüvvəsini torpağın münbitliyini və kənd təsərrüfatı bitkiləri-nin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran amilləri ləğv etməyə yö-nəltmiş, inkişafın ümumi səmti məhsulun formalaşmasında işti-rak edən münbiflik amillərini optimallaşdırmaq vasitəsilə az sa-hədən daha çox məhsul götürmək istiqamətində olmuşdur. Bu-nunla əlaqədar əkinçilik sistemlərinin tarixi aşağıdakı cəhətləri ilə səciyyələnir: a. torpaqdan istifadə qaydalannın (becərilmə, suvarma, gübrələmə, toxumdan istifadə və s.) daim təkmilləşdi-rilməsi; b. münbitliyin ardıcıl yüksəldilməsi; c. ekstensiv formalardan intensiv formalara kecilməsi. Əkinçilikdə istehsal prosesi, digər istehsal sahələrinə nis bə tən daha mürəkkəb şəraitdə aparıldığına görə, burada yeri nə yetirilən işlərin əlverişli üsullarının seçilməsi və onların ardı cıl qaydada davam etdirilməsi daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Əkin çiliyin ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində tarlalarda mədəni bitki lərin becərilmə üsulları fərqli qaydalarla aparılmış və müx təlif dövrlərdə taxıl əkini sistemi, tarlaçılıq sistemi və əkinçilik sistemi adlandırılmışdır. Əkinçilik sistemlərinin adlandırılmasında ya torpaqdan isti fa dənin üstün xarakteri (otlaq, meşətarlalı və s.) və ya əkin lər də ən çox istifadə olunan bitkilər (taxılçılıq, ot tarlalı və s.) əsas götürülmüşdür. Lakin, əksər halda əkinçilik sisteminin adlan dırıl ması, bitkilərin becərilməsi üzrə bütün tədbirlər sisteminin səmərəliliyi və torpaq münbitliyinin saxlanılması və artırıl ma sı nın əsas amili və ya üsulu ilə əlaqələndirilmişdir (dincə qoyma, herik, sideral və s.). Bir çox əkinçilik sistemləri uzun müddət xüsusi olaraq ad lan dırılmamış və bunu kənd təsərrüfatı bitkilərinin nizamlı for ma da becərilməsi müəyyən edildikdən sonra əldə etmişdir. Əkinçilik sisteminin xüsusi bir anlayış kimi təyinatı, ilk dəfə 1807 ildə, və ilk rus kənd təsərrüfatı elmləri doktoru ol muş A.V. Sovetov tərəfindən «Əkinçilik sistemləri haq qın da» əsərində verilmişdir. A.V. Sovetov həmin əsərində bu və ya digər əkin çilik üsullarının ifadə olunduğu müxtəlif formaları əkinçilik sis te mi adlandırmışdır. A.S. Yermolov əkinçilik sistemi, yaxud tarlaçılıq təsərrüfatı de dikdə, bitkiçilik məhsulları istehsalı üçün ərazidən istifadə etmə üsulunu nəzərdə tuturdu. O torpağın istehsal gücünü artırmağı və əkinlərdə becərilən taxıl, texniki və yem bitkiləri ara sında olan nisbəti, müxtəlif sistemlərin əsas fərqli əlamətləri hesab edirdi. D.N. Pryanişnikov tarlaçılıq və yaxud əkinçilik sistemini bu və ya digər bitkilərin becərilməsində torpaqdan istifadə üsulu adlandırırdı. Bu isə təsərrüfat sistemindən və dənli, yem və texniki bitkilərin nisbətindən, yaxud peyin əmələ gətirən və gətirməyən bitkilərin nisbətindən asılıdır. Deməli, o da, sistem dedikdə əkinçiliyin müxtəlif formalarını nəzərə alırdı. V.R. Vilyams, əkinçilik sistemlərini torpağın münbitliyinin, xüsusilə torpağın davamlı strukturasının yaradılması üsulu ilə xarakterizə edirdi. Hazırda əkinçilik sistemi dedikdə, bütün kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan səmərəli istifadə olunmasına, torpaqların və ətraf mühitin mühafizəsinə, mövcud istehsal vasitələrinin geniş tətbiqinə, bitkilərin həyat amillərinə tələbinin ödənilmə si nə və konkret təbii- iqtisadi şəraitdə ən az əmək və vəsait sərf et məklə, daha çox və keyfiyyətli məhsul istehsalının təmin olun masına yönəldilən təşkilat- təsərrüfat, aqrotexniki və me lio rativ tədbirlər kompleksi anlaşılır. Bu tədbirlərin əsasını tor paq ları əlverişli üsullarla becərmək, üzvi və mineral gübrələr dən düzgün istifadə etmək, növbəli əkinlərin mənimsənilməsini başa çatdırmaq, torpaqların suvarılmasını və ya qurudulmasını təmin etmək təşkil edir. Həmin tədbirlər təkcə əkin sahələrində deyil, kənd təsərrüfatında istifadə olunan bütün torpaqlarda:- cəmənliklərdə, otlaqlarda, şorlaşmış və bataqlaşmış ərazilərdə, kol basmış torpaqlarda, əkin üçün yararlı hala salına biləcək digər istifadəsiz sahələrdə tətbiq olunmalıdır. Əkinçilik sisteminin ümumi tərkib hissəsinə:- yararlı tor paq ların əkin sahəsinə nisbəti, torpağın becərilmə sistemi, növbəli əkin sistemi, gübrələmə sistemi, alaq bitkilərinə qarşı mübarizə və mədəni bitkilərin xəstəlik və zərərvericilərdən mühafizəsi sis temi, toxumçuluq sistemi, torpağın eroziyadan qorunması üçün aparılan tədbirlər daxildir. Bundan başqa ərazinin konkret torpaq- iqlim şəraitindən ası lı olaraq, əkinçilik sisteminə suvarma, qurutma, torpaqların kim yəvi meliorasiyası, tarla qoruyucu meşə zolaqlarının salın ması və s. daxil ola bilər. Müxtəlif torpaq- iqlim şəraitində əkinçilik sistemlərinin ümu mi tərkib hissələrinin hər birinin məhsuldarlığa və torpaq mün bit liyinə təsiri eyni dərəcədə əhəmiyyətli olmur. Quraq iqlim şəraitində torpağın münbitliyinin yüksəldilməsində suvarma, me şəmeliorasiya, rütubətin toplanmasını və qorunub saxlanıl ma sını təmin edən torpaq becərmələri sistemi güclü vasitədir. Kifayət qədər rütubətli və münbitliyi az olan torpaqlarda və suvarma şəraitində gübrələrin tətbiqi, turşuluğu və ya qələviliyi çox olan torpaqlarda kimyəvi meliorasiya, həddən artıq nəmli torpaqlarda isə qurutma tədbirləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Başqa sözlə, əkinçilik sistemlərinin göstərilən tərkib hissələ ri nin hər birinin məhsuldarlığın artırılmasında böyük əhəmiyyəti var dır, lakin yerli şəraitdən asılı olaraq onların bu və ya başqası əsas götürülə bilər. Əkinçilik sistemlərinin bir- birindən fərqləndirici əsas xüsu siy yəti, əkin sahələrinin mövcud strukturudur. Ona görə əkin çilik sistemləri yaradılarkən, yerli şəraitə uyğun əkin sahələrinin strukturunu təşkil etmək lazım gəlir. Belə struktur bitkiçilik məh sul ları istehsalını artırmaqla bərabər, heyvandarlığın müxtəlif növ yemə olan tələbini də tamamilə ödəməlidir.
İstənilən əkinçilik sisteminin başlıca əlaməti, kənd təsər rü fatı bitkilərinin becərilməsi və torpağın münbitliyinin artırılması üsuludur. Torpaqdan istifadə üsulu yararlı torpaqların mövcud əkin sahəsinə nisbəti ilə, torpaq münbitliyinin artırılması isə, becərilən bitkilərin bioloji xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, yerli şəraitə uyğun aparılan kompleks aqrotexniki tədbirlərlə xarak te rizə olunur. Bu əlamətlər bir- biri ilə sıx əlaqədardır və əkin çi lik sistemlərinin nə dərəcədə intensiv və səmərəli olduğunu gös tərir. Əkinçilik formalarının müxtəlifliyinin artması ilə əlaqədar, onların sistemə salınması və düzgün adlandırılması zərurəti yaranır, çünki əvvəlki adlar əkinçilik sisteminin yeni məzmu nu nu tam ifadə etmir. Ona görə, mövcud əkinçilik sistemlərinin qrup laşdırılması və adlandırılması, yeni əkinçilik sisteminin ha zır lanmasına bərabər məsələ kimi əkinçilik elmi qarşısında durur. Əkinçiliyin inkişaf tarixində müxtəlif dövrlərdə mövcud olmuş əkinçilik sistemlərinin bir-birindən fərqləndirici xüsusiy yət ləri, torpaqdan istifadə və torpağın münbitliyinin artırılması üsulları olmuşdur. Həmin xüsusiyyətlərə görə əkinçilik sistemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır
Əkinçilik sistemlərinin inkişaf prosesi, mövcud hakim icti mai quruluşun dəyişdirilməsi ilə əlaqədardır və ümumiyyətlə əkinçiliyin əsas inkişaf mərhələlərini özündə əks etdirir. İstehsal qüvvələrinin zəif inkişafı səviyyəsində, əkinçiliyin ilk dövrünün xarakterik əlaməti,torpağın təbii keyfiyyətlərindən istifadə olunmasından və torpağın münbitliyini artırmaq üçün heç bir əlavə tədbirin aparılmamasından ibarətdir. Əkinçilik sistemlərinin inkişaf tarixi göstərir ki, onlar əkin çiliyin intensivləşdirilməsinin müxtəlif mərhələlərini əhatə edir. Bu həm torpaqlardan istifadə olunmasında, həm də torpaq mün bit liyinin artırılmasında özünü göstərir. Digər tərəfdən torpa ğın həm təbii-tarixi cism və həm də kənd təsərrüfatı isteh sa lının əsas vasitəsi kimi xüsusiyyətləri , əkinçiliyin inkişafına və ibtidaidən ali formaya keçilməsində daxili hərəkətverici qüv və sayılır. Torpağın təbii xassələri möhkəm olub, çətin dəyişir və münbitliyin artırılmasını məhdudlaşdırır. Bu möhkəmlik in sanların fəaliyyəti ilə və torpaqdan kənd təsərrüfatı istehsalının əsas vasitəsi kimi istifadə olunması ilə aradan qaldırılır, torpa ğın səmərəli münbitliyi yüksəlir. Bu proses fasiləsiz gedir və sıç rayışla dəyişən əkinçilik formalarında, yaxud sistemlərində öz əksini tapır. Əkinçiliyin formalarının ibtidaidən aliyə dəyişdirilməsində həl ledici amil, əkin sahələrində becərilən müxtəlif bitkilərin nis bətləri, xüsusilə başdan-başa səpilən dənli və paxlalıların, cər gəarası becərilən bitkilərin və otların miqdarı sayılır. Əkinçilik inkişaf etdikcə, torpaq münbitliyinin bərpa olunması və yüksəl dil məsi üsulları da dəyişir. Əgər onun inkişafının ilk mər hə lə lə rin də, torpağın istehsal gücünün bərpa olunmasında təbii pro seslər üstünlük təşkil edirdisə, intensiv əkinçilikdə insanların fəal, məqsədyönlü fəaliyyəti əsas rol oynayır. Burada mün bit liyin artırılması üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi ilə, meliora siya (su varma, qurutma, əhəngləmə, gipsləmə, aqromeliorasiya və s.), yeni texnikanın tətbiqi, avtomatlaşdırma, bitkilərin kimyəvi və bioloji üsullarla mühafizəsi və s. ilə aparılır. Bundan başqa torpaq münbitliyini bioloji üsulla artırmaq üçün ot əkinlərindən, siderat bitkilərindən və s. istifadə olunur. Torpaq münbitliyinin yüksəldilməsi üsullarının dəyişdiril mə si, daha tələbkar və məhsuldar bitki əkinlərinin genişləndiril mə si nə və onların nisbətlərinin dəyişdirilməsinə şərait yaradır. Mə sə lən, torpaqların suvarılması kənd təsərrüfatı bitkilərinin qrup la rının nisbətlərini dəyişdirir, təmiz heriklər əkin sahələrinə çev rilir, tətbiq olunan gübrələrin miqdarı artırılır və s. Digər tərəf dən əkin sahələrinin strukturunun dəyişdirilməsi, daha yüksək aqrotexnika tətbiq olunmasını tələb edir. Əkinçilik sistemləri torpaqdan istifadə və münbitliyin artırıl ma üsullarına görə ibtidai, intensiv və müasir formalara aid edi lir. İbtidai əkinçilik sistemlərinə:– dincə və xama qoyma, qırıb-yandırma, meşətarlalı, herik və çoxtarlalı ot sistemləri daxildir. Dincə və xama qoyma əkinçilik sistemi. Əkinçiliyin bu for ması ibtidai icma və feodalizm cəmiyyətlərində, insanların az, torpaq sahəsinin isə çox olduğu dövrdə, ot bitkiləri ilə ör tülü olan və yüksək təbii münbitliyə malik çöl rayonlarında ya ran mışdır. Dincə və xama qoyma sistemlərində, xam torpaq sa hələri qiymətli taxıl bitkiləri əkin iüçün istifadə olunurdu. Bir yerdə 2-3 il təkrar taxıl əkildikdən sonra, sahənin məhsulu get-gedə azalırdı. Bu torpağın zəifləməinə görə deyil, daha çox əkinlərin güclü alaqlanmasına, torpağın səthinin tozlaşmasına və su-fiziki xassələrinin pisləşməsinə görə baş verirdi. Bundan sonra həmin sahə başlı-başına buraxılır və yeni sahələr əkilirdi. Buraxılmış sahələrdə ilk illər hündür boylu alaqlar inkişaf edirdi. Sonra sahə get-gedə həmin ərazi üçün xarakterik olan təbii ot bitkiləri ilə örtüldükcə, torpağın istehsal qüvvəsi artır, alaqlar dan təmizlənir, torpağın strukturası yaxşılışır və qida maddə lə ri nin miqdarı artırdı. Bundan sonra isə həmin sahələr yenidən əkin üçün istifadə olunurdu. Bu qayda ilə az müddətə istifa də siz saxlanılan sahə dincə qoyma, uzun müddətə buraxılan tarla isə xama qoyma adlanırdı. Dincə və xama qoyma əkinçilik sistemləri əkinçiliyin ilk, sadə formaları olmaqla torpaqdan zəif istifadə olunması, vahid sahədən az məhsul çıxımı və ağır əl əməyindən çox istifadə olunması ilə xarakterizə olunur. Burada ümumi sahənin ancaq 25%-i əkin üçün istifadə olunur və torpağın münbitliyi təbii bitkilərin təsiri ilə, çoxlu istifadəsiz torpaq sahələrində, uzun müddət ərzində bərpa olunurdu. Qırıb- yandırma və meşətarlalı əkinçilik sistemləri. Me şə yanğınlarından sonra həmin sahədə yenidən sıx təbii bitki örtüyünün inkişaf etdiyini müşahidə edən insanlar, meşələri qırıb yandırır və həmin torpaqları əkin üçün istifadə edirdilər. Təbii meşə bitkiləri yandırıldıqdan sonra, azad edilmiş tar la larda mədəni bitkilərin əkilməsi, qırıb- yandırma əkinçilik sis te mi adlandırılmışdır. Yanmış ağacların əmələ gətirdiyi kül, me şə torpaqları üçün xarakterik olan turşuluğu aradan qaldır maq la bərabər, həm də mədəni bitkilər üçün qida mənbəyi sayılır. Meşə döşənəyinin və ot qalıqlarının çürüməsi, habelə havanın azotunu mənimsəyən və torpağı azotla zənginləşdirən mikroor qa nizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində, torpaqda kifayət qə dər azot toplanır və həmin sahədən 2-3 il yüksək məhsul alın ma sı təmin olunurdu. Lakin, bir neçə il yüksək məhsul verən meşəaltı torpaqlar, tədricən münbitliyini itirir və mikrobioloji proseslər zəyifləyirdi. Belə sahələrdən əldə edilən məhsul, sərf olunan əməyi minimum səviyyədə belə ödəmədikdə, tarla buraxılır və yeni meşə sahələri yandırılaraq, torpaq əkin üçün istifadə olunurdu. Meşəaltı torpaqların istifadə müddətini artırmaq üçün, sa hələr bir neçə il əkilmirdi və zəif inkişaf edən heyvandarlığın im kan verdiyi qədər peyin səpilirdi. Lakin bu da məhsuldarlığın sonrakı azalmasının qarşısını almırdı. Ona görə, yeni meşə sahələrindən istifadə etmək lazım gəlirdi. Xüsusi mülkiyyətçilik meydana gəldikdən sonra, əkin sa hə ləri artırıldıqda, çoxdan buraxılmış və meşə bitkiləri ilə örtülmüş torpaqlarda yenidən mədəni bitkilər əkilirdi. Buraxılmış sahələrin yenidən əkilməsi zamanı təsərrüfat əhəmiyyətli meşə materiallarından istifadə olunması nəticə sin də qırıb-yandırma əkinçilik sistemi, meşətarlalı əkinçilik sistemi ilə əvəz edilmişdir. Burada meşə materialları yandırılmır və qırı laraq, müxtəlif təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə olunurdu.
Herik tarlası vaxtaşırı becərilir və bəzi halda gübrələnirdi. Heriyin düzgün və ardıcıl qaydada becərilməsi sahənin alaq bitkilərindən təmizlənməsinə, gübrə verilməsi isə torpağın münbitliyinin artırılmasına imkan verirdi. Lakin becərilməyən və gübrə verilməyən herik tarlası alaqlardan lazımi qədər təmizlənmir və onun münbitliyi kifayət qədər təmin olunmurdu. Bundan başqa, sahənin 25-50%-ni herik təşkil etməsi və ot bitkilərinin əkilməməsi, bu sistemin çatışmayan cəhətləri hesab edilirdi. Bu sistemdə sahənin yarısında və daha çox hissəsində taxıl bitkiləri əkilirdi. Yem isteh salı, ancaq təbii yem sahələrindən və heriklərdə inkişaf edən alaq bitkilərindən təşkil olunurdu. Təbii yem sahələri isə az məhsuldar idi. Təbii yem sahələrinin əkilməsi nəticəsində heriklər otlaq kimi istifadə olunurdu. Bu da heriyin aqrotexniki əhəmiyyətini azaldır və yem çatışmazlığını aradan qaldıra bilmirdi. Əkin sahə lərinin və heriyin genişləndirilməsi isə tarlaya kifayət qədər peyin verilməsini çətinləşdirirdi . Herik tarlalarına peyin verməklə torpağın becərilməsi, in san ların torpaqda gedən təbii proseslərə müdaxiləsini gös tə rirdi. Herik sistemində taxılların məhsuldarlığı hektardan 5-7 sentner, quraq illərdə isə daha az olurdu. Əkinçiliyin əvvəlki ibtidai formalarına nisbətən, herik sis te mi daha uzun müddət istifadə olunmuşdur və hazırda quraq iqlim şəraitinə malik olan ərazilərdə onun yeni formalarından isti fadə edilir. İbtidai sistemlərdən heriyə keçilməsi əkinçiliyin intensivləşdirilməsində mühüm addım idi. Çünki burada tor paq dan istifadə yaxşılaşmış, dənli bitkilərin sahəsi və taxılların ümumi istehsalı artmışdır.
Çoxillik otlardan iki məqsədlə istifadə olunduğuna görə A.S. Yermolov bu sistemi otlaq deyil, çoxtarlalı ot sistemi ad lan dırmışdır. Çoxtarlalı ot sistemi intensivləşmə dərəcəsinə gö rə, istifadə olunan əvvəlki formalardan üstündür. Burada tor paq ların çox hissəsi əkilir, lakin sahənin xeyli hissəsi herik kimi sax lanılır. Taxıl bitkiləri və çoxillik otlar üstünlük təşkil edir, yük sək məhsuldar texniki və yem bitkiləri isə əkilmir və ya az sahə tu tur. Bu sistemdə torpağın münbitliyi, insanlar tərəfindən bu və ya digər formada istiqamətləndirilən təbii amillərlə:- ot səpini, becərmələr aparmaq və s., az dərəcədə isə sənayedə istehsal olunan məhsullarla artırılır. Çoxtarlalı- ot sistemi əhalisi az və əkin sahəsi çox olan ölkələrdə geniş istifadə olunur. Digər ölkələrdə bu sistemin bə zi elementləri, yem və torpaq mühafizəli növbəli əkinlərə daxil edilir. Ekstensiv sistemdən fərqli olaraq, intensiv əkinçilik sis te min də bütün əkinə yararlı torpaqlarda qiymətli texniki, yem və ərzaq bitkiləri becərilir və az məhsuldar təbii yem sahələri isə mədəni, yüksək məhsuldar biçənək və otlaqlara çevrilir. İntensiv əkinçilik sistemlərinə:- yaxşılaşdırılmış taxıl, side ral, ot tarlalı, meyvədəyişmə, cərgəarası becərilən və ya sə naye-zavod sistemləri daxildir. Yaxşılaşdırılmış taxıl sistemi. Qərbi Avropada kapitaliz min inkişafı və əhalinin sayının artması, öz növbəsində kənd təsər rüfatı məhsullarının növünü və miqdarını, xüsusilə taxıl istehsalını artırmağı tələb edirdi. Bununla əlaqədar XVII-XVIII əsrlərdə mövcud taxıl-herik növbəli əkinlərinə çoxillik otlar daxil etmək, çoxtarlalı-ot sistemində isə çoxillik otların sahəsini azalt maq və dənli bitkilərin sahəsini genişləndirməklə yeni, yax şılaşdırılmış taxıl əkinçilik sistemi yaradılmışdır. Yaxşılaşdırılmış taxıl sistemində tətbiq olunan növbəli əkin lərdə: 1.Herik, 2.Payızlıq taxılın üçyarpaqla qarışığı, 3.Üç yar paq, 4.Yazlıq taxıllar və 1.Herik, 2.Payızlıq taxıl, 3.Kartof, 4.Yaz lıqlar beərilirdi. Burada, dənli-ot növbəli əkinlərində taxıl lar 50-65%, təmiz herik 15-20% və çoxillik otlar 20-30%, dənli-herik-cərgəarası becərilən növbəli əkinlərdə isə taxıllar 50%, he rik və cərgəarası becərilən bitkilərin hər biri isə 25% təşkil edir. Yaxşılaşdırılmış taxıl sisteminin sonrakı inkişafı, təmiz he rik lərin sahəsinin azaldılması və onun məşğullu heriklə əvəz edil məsi, növbəli əkinlərə cərgəarası becərilən bitkiləri daxil et mək lə, meyvədəyişmə sisteminə keçilmə sin dən ibarət olmuş və ona görə də bəzi ölkələrdə herik-cərgəarası becərilən adlan dırılmışdır. Yaxşılaşdırılmış taxıl sistemində torpağın münbitliyi bu və ya digər dərəcədə insan tərəfindən istiqamətləndirilən (peyin səpmək, becərmələr aparmaq, ot bitkiləri əkmək və s.) təbii amil lərlə, az dərəcədə isə sənayedə istehsal olunan vəsaitlərlə artırılır. Sideral əkinçilik sistemi. Sideral əkinçilik sistemi Qədim Yunanıstanda və bir çox Şərq ölkələrində qədim dövrlərdə istifadə olunsa da, ancaq XIX əsrdən başlayaraq yaxşılaş dırıl mış taxıl sisteminin forması kimi yaradılmışdır. Sideral əkinçilik siste minin digər sistemlərdən fərqli xüsusiyyəti, herik tarla sın da becərilən bitkilərin bütün məhsulunun yaşıl gübrə kimi tor pa ğa çevrilməsindən ibarətdir. Burada yaşıl gübrə kimi lərgə, noxud, gülül, çovdar, vələmir, pans və digər bitkilərdən istifadə olunur. Dənli və paxlalı bitkilərin qarışıq əkilməsi (məsələn:- no xud+vələmir, gülül+çovdar və s.) onların siderat kimi əhəmiy yə tini daha çox artırır. Bu zaman torpaqda qida maddələrinin miqdarı artır və mikrobioloji proseslər fəallaşır. Növbəli əkin tarlalarında siderat bitkiləri həm əsas və həm də aralıq bitkisi kimi becərilə bilər. Sideral əkinçilik sistemi, əsasən kifayət qədər nəmli iqlim şəraitində və az məhsuldar qumlu və qumsal torpaqların mün bit liyini artırmaq üçün istifadə olunur. Ot tarlalı əkinçilik sistemi. Ot bitkiləri əkinlərinin geniş lən dirilməsi ilə əlaqədar olaraq, XIX əsrdən başlayaraq, tər ki bin də çoxillik otların daxil olduğu növbəli əkinlərdən istifadə olu nan əkinçilik sistemlərinin birləşdirilməsinə cəhdlər göstəril miş dir. V.R. Vilyams yaxşılaşdırılmış- taxıl və çoxtarlalı- ot növbəli əkin lərini birləşdirməklə, tarla və çəmən növbəli əkinləri əsa sın da ottarlalı əkinçilik sistemini yaratmışdır. Ottarlalı əkinçilik sis teminin nəzəri əsasını, təbii bitkilər altında torpaq əmələ gəl mə si prosesləri haqqında mövcud olan fikirlər və V.R. Vilyam sın öz təcrübələrinin nəticələri təşkil etmişdir. V.V. Dokuçayev, P.A. Kostıçev və A.A. İzmailski tərəfindən aparılan uzun müddətli tədqiqatların nəticələri göstərmişdir ki, quraq illərdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının azal ma sı və qeyri- sabitliyi, atmosfer çöküntülərinin az düşməsinə görə deyil, tozlaşmış torpaqların düşən yağıntıları toplayıb sax la maq və vegetasiya müddətində mədəni bitkilərin istifadə edə bilməsi üçün, əlverişli su- fiziki xassələrə malik olmamasıdır. Bu halda düzgün becərmələr aparmaqla, pozulmuş torpaq strukturunun bərpası və torpaqda nəmliyi saxlamaq üçün digər müvafiq tədbirlərin aparılması məsələləri həll olunmalıdır. V.R. Vilyams, ottarlalı əkinçilik sistemində xırda topavari, suya davamlı strukturanın yaradılmasını torpaq münbitliyinin artırıl masının əsas şərti hesab edirdi. O, bu cür strukturanı an caq çoxillik sünbüllü və paxlalı bitkilərin qarışıq əkilməsi və torpağın hər il mədəni kotanla şumlanması hesabına yaratma ğın mümkün olduğunu göstərirdi. O, strukturasız torpaqlarda hət ta mineral gübrələrin istifadə olunmasını da səmərəsiz təd bir hesab edirdi. V.R.Vilyams strukturluğu torpaq münbitiliyinin həlledici və yeganə amili saymaqla onun rolunu çox şişirdir, birillik bitkilərin struktur əmələgətirmə qabiliyyətini inkar edir və ottarlalı əkin çilik sisteminin şablon qaydada, hər yerdə istifadə olunmasını tək lif edirdi. O, münbitliyin artırılmasında bioloji amillərə üstün lük verməklə bərabər, burada insanların istehsalat fəaliyyətini nəzərə almırdı. Lakin sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, nəinki çoxillik dənli və paxlalı otların qarışığı, həm də birillik bitkilər torpaq strukturunu yaradır. Bundan başqa torpaq strukturası, onun fiziki yetişkən halda becərilməsi, müxtəlif struktura- əmələgətirən maddələrin tətbiqi və s. ilə bərpa oluna bilər. Ottarlalı əkinçilik sistemində, az məhsuldar çəmənliklərdə çoxil lik otların və birillik yem bitkilərinin əkilməsi, yem sahə lə rinin məhsuldarlığının artırılmasını təmin edirdi. Burada heyvandarlığın inkişafı, peyinin artırılmasına və bitki lərin məhsuldarlığının yüksəldilməsinə imkan verirdi. Ottarlalı əkinçilik sistemində münbitlik torpağın becərilməsi ilə, xüsusilə kövşənliyin üzlənməsi, əsas şumun ön kotancıqlı ko tanla və əkin qatını dərinləşdirməklə aparılması hesabına tə min edilirdi. Əvvəlki sistemlərdən fərqli olaraq, ottarlalı əkinçilik siste min də əkin sahələrindən daha yaxşı istifadə olunur, növbəli əkin lərə çoxillik otlar və cərgəarası becərilən bitkilər daxil edilir və torpağın münbitliyinin intensiv amillərlə bərpa olunmasına üstünlük verilir. Meyvədəyişmə sistemi. Kapitalizmin sürətlə inkişafı, şə hər əhalisinin artması və heyvandarlıq məhsullarına olan tələ ba tın çoxalması ilə əlaqədar, əkinlərə cərgəvi üsulla səpilən bitkilərin daxil edilməsi nəticəsində, yeni meyvədəyişmə əkin çilik sistemi yaranmışdır. Heyvandarlığın inkişafı ilə əlaqədar, bu sistemdə paxlalı və kökümeyvəli bitkilərin əkilməsinə üstün lük verilir. Meyvədəyişmə sisteminin xarakterik əlamətləri:- yüksək məhsuldar çəmənliklərdən başqa bütün təbii ot sahələrinin əkil məsindən, daha faydalı yem bitkilərindən istifadə olunma sın dan, təmiz heriklərin məşğullu heriklərə çevrilməsindən, ta xıl ların paxlalı və cərgəarası becərilən bitkilərlə növbələşdiril mə sindən ibarətdir. Meyvədəyişmə əkinçilik sistemində, İngiltərədə yaradılmış Norfolk növbəli əkinləri uzun müddət istifadə olunmuşdur. Bu növbəli əkində: 1. Payızlıq buğda, 2. Yemlik kökümeyvəlilər, 3. Arpanın üçyarpaq yonca ilə örtüklü əkini, 4. Üçyarpaq yonca daxil edilir və taxıllar 50%, cərgəarası becərilən bitkilər 25% və paxlalılar 25% təşkil edir. Bu sistemdə tətbiq olunan paxlalı bitkilər torpaqda azotun və üzvi maddələrin miqdarını artırır, cərgəarası becərilən bitkilər əkilən sahədə isə becərmələr apar maqla torpağın strukturası yaxşılaşdırılır və tarla alaq lardan təmizlənir. Rusiyada tətbiq olunun meyvədəyişmə sistemində: 1. Pax lalılar, 2. Payızlıq taxıllar, 3. Kartof və ya çuğundur, 4. Yazlıq taxıllar daxil olan növbəli əkinlərdən istifadə edilirdi. Meyvə dəyişmə sistemində kökümeyvəlilərin əkilməsi, torpağın dərin və ardıcıl qaydada becərilməsini və şum altına peyin veril mə sini tələb edir. Burada qüvvəli, qaba və şirəli yem istehsal edilir ki, bu da öz növbəsində heyvandarlığın inkişafına imkan verir. Meyvədəyişmə əkinçilik sistemində torpağın münbitliyinin artırılması:- peyin səpmək, paxlalı bitkilər əkmək, torpağın də rin becərilməsi, alaqlara qarşı kimyəvi mübarizə, cərgəarası be cərilən bitkilərin daha təkmil texnologiya əsasında becəril məsi ilə təmin olunur. Meyvədəyişmə sistemi çoxsahəli təsərrüfatlar üçün yararlı sayılır və dar çərçivədə ixtisaslaşmış təsərrüfatların tələbini ödəmir. Cərgəarası becərilən və ya sənaye- zavod əkinçilik sis te mi. Əkin sahələrinin xeyli hissəsində çox əmək və vəsait mə sarifləri, kifayət qədər gübrə və bəzi halda süni suvarma tə ləb edən cərgəarası becərilən texniki və ya tərəvəz bitkiləri isti fa də olunan əkinçilik formaları, cərgəarası becərilən və ya sənaye-zavod əkinçilik sistemi adlanır. Bu sistemdə cərgəarası becərilən və tərəvəz bitkilərindən geniş istifadə olunduğuna görə düzən ərazilərdə geniş tətbiq olunur. Cərgəarası becərilən əkinçilik sisteminin əsas əlamətləri:- tarla işlərinin yüksək dərəcədə mexanikləşdirilməsindən, kim ya laş manın geniş tətbiqindən və meliorativ tədbirlərin apa rıl ma sından ibarətdir və ona görə də, daha çox intensiv əkinçilik sis te midir. Burada tarlaların çox hissəsində cərgəarası becə rilən bitkilər (pambıq, qarğıdalı, çuğundur, kartof və s.) əkilir. Cərgəarası becərilən əkinçilik sistemində tətbiq oluünan növbəli əkinlərdə təmiz herik olmur, aralıq bitkiləri əkilərək, məhsulu yem və ya siderat məqsədilə istifadə olunur, cər gəarası becərilən bitkilər əkin sahəsinin çox hissəsini tutur və bir neçə il təkrar əkilir. Cərgəarası becərilən əkinçilik sistemində torpağın mün bit liyi:- aqrotexniki tədbirləri təkmilləşdirmək, lazımi miqdarda üzvi- mineral gübrə səpmək, suvarma və ya qurutma aparmaq, torpağı eroziyadan qorumaq və s. tədbirləri ilə artırılır. Kənd təsərrüfatı elmi, əkinçiliyin maddi- texniki bazası və onun ehtiyatları nə qədər çox inkişaf edərsə, torpaq münbit liyinin artırılması və becərilən bitkilərin məhsuldarlığının yüksəl dil məsi üsulları və vasitələri bir o qədər çox təkmilləşir, əkinçilik sis temləri daha çox müxtəlif və intensiv olur, optimal şəkildə dəyişilməz qaldıqda, onun davam etmə müddəti azalır və yeni əkinçilik sistemləri yaranır. Müasir əkinçilik sistemləri, ibtidai sistemlərdən yüksək in tensivləşmə dərəcəsinə görə fərqlənirlər. Hazırda istifadə olunan taxıl- herik, yaxşılaşdırılmış taxıl, mey vədəyişmə, cərgəarası becərilən (sənaye-zavod) sistem ləri, eyni adla mövcud olmuş əvvəlki əkinçilik sistemlərindən:- texnikadan daha səmərəli istifadə olunması, üzvi və mineral güb rələrin geniş tətbiqi, torpaq eroziyasına qarşı mübarizə təd birlərinin aparılması, torpağın meliorasiyası, heriklərdə aralıq bitkilərdən və sideratlardan istifadə, daha məhsuldar bitkilərin yüksək kondisiyalı toxumlarının səpilməsi, torpağın əkin qatının dərinləşdirilməsi və s. tədbirlərinin aparılması ilə fərqlənir. Müasir taxıl-herik əkinçilik sistemi, eyni adlı ibtidai sistem dən yüksək mexanikləşmə dərəcəsi, gübrələrin geniş tətbiqi, me liorativ və torpaqmühafizəli tədbirlərin aparılması, daha məh suldar bitki sortlarının əkilməsi və s. ilə fərqlənir. Müasir tor paq-qoruyucu taxıl-herik sistemində müvafiq torpaq be cə rən alətlərdən istifadə olunur və zolaqlara səpin üsulu tətbiq edilir. Bu üsulla qarın toplanması, torpağın donmasının qarşısının alın ması və ərinti sularının torpağa asan daxil olması təmin olu nur. Bununla yanaşı hazırkı taxıl- herik sistemində gübrələr, xüsu silə fosforlu gübrələr, kulis herikləri, qartoplamanın digər xüsusi üsulları, alaqlara qarşı kompleks mübarizə tədbirləri aparılır. Yaxşılaşdırılmış taxıl sistemində:- təmiz heriklər məşğullu heriklərlə əvəz edilir, çoxillik otların istifadə olunma müddəti azaldılır, tətbiq olunan mineral gübrələrin miqdarı artırılır, turş torpaqlar əhənglənir, əkin qatı dərinləşdirilir və mədəniləşdirilir, yeni məhsuldar sortlardan istifadə olunur və tarlanın bir his sə sində cərgəarası becərilən bitkilər əkilir. Müasir meyvədəyişmə əkinçilik sistemi, əsasən suvarılan torpaqlara malik sənaye rayonlarında, meşə-çöl bölgələrində tətbiq edilir. Bu sistemdə istifadə olunan növbəli əkinlərdə dənli taxıllar sahənin 50%-ni tutur, qalan hissədə paxlalılar və cər gəarası becərilən texniki və yem bitkiləri əkilir. Burada təmiz herik olmur və həmin tarlada aralıq bitkiləri becərilir. Meyvədəyişmə sistemində tətbiq olunan növbəli əkinlərdə paxlalıların və taxılların hər birinin xüsusi çəkisi 25%, cər gəa ra sı becərilən bitkilərin xüsusi çəkisi isə 50% təşkil edir. Burada aqrotexniki tədbirlər kompleksinin xüsusiyyətləri;- meyvədəyiş mə qaydalarına əməl olunmasından, üzvi- mineral gübrələrin tət biqindən, bataqlıqların qurudulması, quraq ərazilərdə suvar ma və torpağın eroziyadan qorunması üçün aparılan tədbirlər dən ibarətdir. Cərgəarası becərilən (sənaye-zavod) əkinçilik sistemi, cər gəarası becərilən texniki, yem və tərəvəz bitkiləri əkilən ərazi lərdə, əsasən ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda istifadə olunur. Bu sistemdə tətbiq olunan növbəli əkinlərdə təmiz heriklər olmur, sahənin yarıdan çox hissəsini cərgəarası becərilən bitkilər tu tur, aralıq və təkrar əkinlərin sahəsi genişləndirilir. Cərgəarası becərilən əkinçilik sistemində torpaq münbit liyi nin yüksəldilməsi:- becərmə texnologiyalarının təkmilləşdiril mə si, lazımi miqdarda üzvi- mineral gübrələrin verilməsi, quraq əra zilərdə torpağın suvarılması, artıq rütubətli torpaqlarda qurutma və eroziya təhlükəsi olan sahələrdə torpaq- mühafizəli tədbirlərin aparılması ilə təmin olunur. Hər hansı məhsul növünün, xüsusilə xammal təyinatlı bitkilərin becərilməsi üzrə ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda cərgəarası becərilən əkinçilik sistemi daha geniş istifadə edilir. Bu sistem mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti olan, lakin məhdud təbii- iqtisadi şəraitində becərilən bitkiçilik sahələri (pambıqçılıq, tütünçülük, tərəvəzçilik və s.) üzrə ixtisaslaşmış təsərrüfatlar üçün daha çox faydalıdır. Müxtəlif torpaqları olan və müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilən iri təsərrüfatlarda isə, çox vaxt müxtəlif prinsiplərə əsaslanan və müxtəlif əkinçilik sistemlərini əks etdirən növbəli əkinlərin bir- biri ilə uyğunlaşdırılması lazım gəlir. Fənn: Əkinçilik və əkinçilik sistemləri Modul 1 Kafedra: Ümumi əkinçilik, genetika və seleksiya Müəllim: dosent A.Q.İbrahimov Yüklə 1,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|