Mövzu. MÜNaqiŞƏLƏRİn tipologiyasi, onlarin qender xüsusiYYƏTLƏRİ
Yüklə 123,21 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müxtəlif əsaslara görə münaqişələrin təsnifatı
- Münaqişə subyektlərin sosial qarşılıqlı fəaliyyəti kimi
- Şəxsiyyətdaxili münaqişə
- Qruplararası münaqişə
- Qender münaqişələrinin növləri və ifadəolunma sahələri
- MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR VƏ TAPŞIRIQLAR
- TEST
|
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
tələbatı olduğu kimi insanın da tələbatı çalışmaq, fəaliyyətdə olmaq və maneələri aradan qaldırmaqdır A.Şopenhauer Qadın azad və kişi ilə bərabər hüquqlu doğulur Olimpiya de Quj
• Müxtəlif əsaslara görə münaqişələrin təsnifatı •
•
Müxtəlif obyektlər çoxluğuna əsaslanan bütün elmlərdə tipologiya problemi ortaya çıxır. Sosial və humanitar elmlərdə bu məsələ olduqca mürəkkəbdir, çünki: 1. faktiki olaraq xalis eksperimenti keçirmək çox çətindir (təbiətşünaslıq elmlərindən fərqli olaraq); 2.metodoloji xarakterli çətinliklər mövcuddur. Buna baxmayaraq, bir çox tədqiqatçılar münaqişələrin təsnifatını yaratmağa cəhd göstəriblər. Onların baxışlarını təhlil etdikcə, belə bir qəti qənaətə gəlmək olar ki, istənilən münaqişəni birmənalı və tam şəkildə özündə əks etdirən vahid tipologiyanı tərtib etməkdən imtina ediblər; bir neçə təsnifatın mümkünlüyü ideyası qəbul olunub. Hər bir münaqişə, yetişəndən, açıq toqquşma şəklinə düşəndən sonra onlar öz qanunları üzrə inkişaf etməyə başlayırlar. Münaqişələrin dinamikası və inkişaf tendensiyaları (meylləri) bir sıra amillərlə müəyyən olunur: onları yaradan səbəb və şəraitin mürəkkəbliyi dərəcəsi, iştirakçıların emosional təəssüratlanma dərəcəsi; öz məqsədlərinə nail olma tələblərinin ödənilməsi üçün real imkanlar, tərəflərdə maddi, maliyyə, təşkilati vasitələrin olması; tərəflərin qarşılıqlı güzəştlərə getmək hazırlığı; xarici amillərin təsiri və s.(1). Münaqişələrin təsnifatı ona görə vacibdir ki, o, özünəməxsus ifadə-olunma formalarını tapmaq və həllolunma yollarının mümkün variantını qiymətləndirməyə imkan yaradır. Tədqiqatçılar münaqişələrin təsnifatında müxtəlif yanaşmaları təklif edirlər. Məs., sosioloqlar münaqişələrin makro və yaxud mikro səviyyələrinə, sosial-iqtisadi, milli-etnik və siyasi formalarına daha çox diqqət yetirirlər. Hüquqşünaslar sistemdaxili və sistemdən kənarda olan münaqişələri və onların ifadəolunma sahələrini fərqləndirirlər, o cümlədən ailə-məişət, mədəni, sosial-əmək, bunlarla yanaşı, bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaranan təsərrüfat, maliyyə və əmlak münaqişələrini İdarəetmə konfliktologiyasının da öz yanaşması var. Burada münaqişələrin əsas elementləri, onların ifadəolunma, inkişafı və idarəolunması üsullarının müxtəlifliyini daha aydın təsəvvrür etmək lazımdır və s. Bir çox alimlər münaqişələrin təsnifatında sistemli yanaşmadan istifadə edirlər. Bu yanaşmaya görə, sistemdə məqsədə nail olmaq üçün müəyyən vasitələr istifadə olunur, yəni sistemin elementləri müəyyən funksiyaları icra etməklə, sistemli məqsədlərə nail olmağa çalışırlar. Struktur-funksional təhlil nəzəriyyəsinin nümayəndələri (T.Parsons, R.Merton, K.Devis və s.) sosial sistemin sabitliyini təmin edən strukturlar və mexanizmləri öyrənərkən, sistemlərdə, az ya çox dərəcədə münaqişələrlə bağlı olan struktur və funksiyaların tipologiyasını yaratdılar. T.Parsons sistemə dörd labüd tələbi irəli sürür: xarici obyektlərə adaptasiya (uyğunlaşma), qarşıya məqsəd qoymaq, sistemin elementləri arasında münaqişəsiz vəziyyəti qoruyub saxlamaq (inteqrasiya), institusional (sosial institutların normlara riayət olunma), normativ göstərişlərin yerinə yetirilməsi. T.Parsonsdan fərqli olaraq, R.Merton öz diqqətini funksiyaların pozulması hallarına yönəldib; pozulmasının səbəbini o, sosial strukturlarda yaranan ziddiyyətlər və gərginliklərdə görürdü. Öz «Sosial struktur və anomiya» əsərində o, fərdlərin cəmiyyətə uyğunlaşmasının beş növünü qeyd edir: konforizm (tam uyğunlaşmaq, öz formasını itirmək), innovasiya (yeniliyi axtarmaq), ritualizm (adət-ənənəyə riayət etmək), retrizm (köhnəyə qayıtmaq) və qiyam. Hər bir qeyd edilən, növündən kənarlaşmaq – ya
hakimiyyət, ya da reprezentativ adlanan (yəni nümayəndəsi olduğu) qrupla münaqişənin qaçılmazlığını təsdiqləmək deməkdir. Münaqişələrin sistemdaxili və sistemdən kənardakılarla bölgüsünün həm idraki, həm də praktiki əhəmiyyəti var. Xüsusilə sistemdaxili sosial ziddiyyətlər üzərində qurulan münaqişələr vacibdir. L.Kozer hesab edirdi ki, cəmiyyəti «rigidli» (qapalı) və plyuralist (açıq) növlərə bölmək olar. Rigidli cəmiyyətlərdə böyük qruplar öz maraqlarını inqilabı zorakılıq, plyüralizm cəmiyyətlərdə isə – müxtəlif sosial institutlar vasitəsilə ələ keçirirlər. E.Giddinsin mövqeyi də bu mənada müəyyən maraq kəsb edir. Onun fikrincə, cəmiyyətin hər bir ayrılıqda götürülmüş növündə, hökmranlıq və istismar formalar plyüralizmi (müxtəlifliyi) ilə səciyyələnir; burada vahid empirik prinsip mümkün deyil, sinfi istismarla yanaşı, digər istismarçı münasibətlər növləri də var: dövlətlər, etnik qrurlar, qadın və kişilər arasındakı cinsi əlamətə görə istismar və s. Beləlilkə, sistemdaxili ziddiyyətlər münaqişələrin tipologiyasının əsasında dura bilər. K.Bouldinqin münaqişələrin ümumi nəzəriyyəsinə görə, ictimai münaqişələr, tərəflərin təşkilolunma səviyyələrinə görə üç böyük qrupa bölünür. Bu səviyyələrə uyğun təsnifat da verilir: fərdlər arasında münaqişələr; məkanda müəyyən ərazidə yerləşən qruplar arasında sərhədyanı münaqişələr; məkanda toqquşan qruplar arasında ekoloji münaqişələr; fərdlər və təşkilatlar, fərdlər və qruplar arasındakı münaqişələr və s. A.Rapoportun ümumi münaqişələr nəzəriyyəsində üç başlıca növ və eyni zamanda münaqişələrin üç səviyyəsi göstərilir: müharibə, oyun və mübahisə. Müharibə – axıra qədər, qələbəyəcən aparılan, istənilən, o cümlədən zorakılı vasitələrin itsifadəsinə yol verən güzəştsiz mübarizədir. Oyun – qabaqcadan müəyyən edilmiş qaydalar üzrə münaqişənin həlli üçün görülən tədbirlərdir; nəticədə qalib gələn tərəf, mühüm, lakin həyati əhəmiyyətli olmayan üstünlükləri qazanır. Mübahisə zamanı yalnız dinc vasitələr istifadə olunur; məqsəd - digər tərəfin razılığının qazanılmasıdır. İyel universitetinin professoru Robert Dall (1915-ci il) da münaqişələrin maraqlı tipologiyasını tərtib edib. Onun fikrincə, münaqişələr: - ikiqütblü və çoxqütblü (münaqişənin iştirakçılarının sayına görə) münaqişələr; - kumulyativ (güclənən) və çarpazlaşan (münaqişə iştirakçılarının tərkibində oxşar və ya fərqli cəhətlərin olub-olmamasından asılı olaraq) münaqişələr; - iştirakçılar arasında ziddiyyətlərin şiddətliyinə görə qütbləşməyə və bölünməyə gətirib çıxaran münaqişələr. Qütbləşmə dedikdə, cəmiyyətin iki bir-birinə zidd olan qruplara dərindən parçalanması nəzərdə tutulur; bu zaman ziddiyyətin dinc vasitələrlə həlli artıq mümkün deyil. Bölünmə (seqmentləşmə) – cəmiyyətin, müxtəlif mənafe və dəyərlərə görə fərqlənən qruplara bölünmə müşahidə edilir, bununla belə cəmiyyətdə stabillik qarşılıqlı güzəştlər, danışıqlar və məsləhətləşmələr sistemi vasitəsilə təmin olunur. Cəmiyyətin ictimai-siyasi əsaslarını laxlatmayan münaqişələrin inkişafı mövcud siyasi sistemin institutlar həddlərində gedə bilər. Əslində belə münaqişələr tərəflərin müəyyən razılığı əsasında kompromisə, yəni xüsusi razılaşmaya çevrilə bilər. Ümumiyyətlə, münaqişələri müxtəlif əsaslara görə fərqləndirmək olar, məs., səbəbə, tərəflərin tərkibi, inkişaf dinamikası, tərəflərin fəaliyyət formalarına, sosial məqsədlər və nəticələrə görə və s. Münaqişələr daha çox aşağıdakı meyarlar əsasında qiymətləndirilir: münaqişənin tərəfləri, münaqişəyə gətirib çıxaran tələbatların məhdudlaşdırılması; münaqişənin istiqaməti, yönümü; münaqişənin zaman həddləri. Tərəflərdən asılı olaraq, münaqişələr şəxsiyyətdaxili, şəxsiyyətlərarası, qrupdaxili (şəxsiyyət və qrup arasında) qruplararası, beynəlxalq və s. münaqişələrə bölünür. Hansısa məhdudlaşdırılan tələbatı üzündən əmələ gələn münaqişələri maddi, status və rolla bağlı olan, mənəvi növlərə bölmək olar. Münaqişələrin istiqamətlənməsinə görə onlar üfüqi (partnyorlar, həmkarlar arasındakı) və şaquli (tabeçilikdə olanlar və müdiriyyət arasında) olanlara bölünür. Zaman həddlərinə görə münaqişələr qısamüddətli, ötkəm, uzunmüddətli (məs., dövlət, milli, dini) olur. Nəticə etibarilə ölçülən meyara münaqişələr iki yerə bölünür: 1. düşünülmüş, normal, müsbət nəticələr; bu zaman qruplar öz bütövlüyünü saxlayır, qruplararası münasibətlər əməkdaşlıq və kooperasiya xarakteri daşıyır;
2. dağıdıcı, patoloji (xəstəliyə bənzər), neqativ (mənfi) xarakter daşıyan nəticələr; burada insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlər qeyri-sivil (qeyri-normal, qeyri-insani) xarakter alır, qarşıdurma və mübarizə ilə nəticələnir. (2) Münaqişələr həm də mövcudluq formasına görə də (açıq və gizli (latent), inkişafın istiqamətinə (məqsəd və subyektlərlə bağlı olaraq), sürətinə görə (koqnitiv mübahisə doğuran) və motivasion (motivlərə əsaslanan), həllolunma mexanizminə görə, mürəkkəbliyi və vacibliyinə görə. Koqnitiv o münaqişələrə deyilir ki, onlar əks motivləri və yaxud ziddiyyətli nöqteyi-nəzərləri əks etdirirlər. Onlar mətbuat səhifələrində diskussiya, mübahisə, polemika şəklində aparılır. Əgər diskussiya mədəni, sivil şəkildə aparılırsa, adətən o, motivasion mərhələyə keçmir; sonuncunun əsasında tərəflərin köklü maraq və mənafeləri durur. İntensivliyindən (sürəkliliyindən) asılı olaraq münaqişəli tərəflər arasında ziddiyyətin kəskinləşməsi iki cürə ola bilər: radikalcasına (əsaslı şəkildə) münaqişəli (əgər hər hansı bir ümumi maraq yoxdursa) bir də qismən münaqişəli münasibətlər; sonuncuda tərəflərin hansısa ümumi maraqları var. Münaqişələrin təhlili və qiymətləndirilməsi onların qruplaşdırılması, sistemləşdirilməsi, səciyyəvi əlamətlərə, növlərə və tiplərə görə bölünməsini nəzərdə tutur. Belə təsnifatın köməyilə predmeti, onun bütövlüyünü nəzərə alaraq, öyrənmək olur; münaqişə ifadələrinin bütün çalarları burada gözə çarpır; buna vahid metodologiya olan təsnifat köməklik edir. Münaqişələr, əsas cəhətlərini xarakterizə edərkən, qeyd etdiyimiz kimi, nəinki qaçılmaz və hər yerdə olan, həm də çox rəngarəngdir. Hər bir münaqişəli qarşıdurma özünəməxsus unikallığa, təkrarsızlığa malikdir; bunun səbəbi – iki və ya daha çox tərəflərin qarşılıqlı əlaqəsi formaları və nəticələrinin olmasıdır.
Qədim dövrdən başlayaraq, insanlar öz aralarında əməkdaşlıq etmək məcbuiyyətində olublar. Sosial əlaqələr mürəkkəb olduqca, fərdlərin qarşılıqlı münasibətlərində əməkdaşlıqla yanaşı, rəqabət, psixoloji qarşıdurma, mənafelərin əksliyi və məqsədə nail olmaq yollarının müxtəlifliyi də ifadə olunmağa başlandı. Bu kimi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, onların intensivləşməsi son nəticədə fəal qarşıdurmaya, münaqişələrə gətirib çıxarırdı. Münaqişəli qarşıdurmanın əsas keyfiyyətləri aşağıdakılardır: münaqişə, konsensusla yanaşı, ictimai münasibətlərin əsas keyfiyyətlərindən biridir; münaqişə, çox kəskin gərginlik və digər patoloji hadisələrlə səciyyələnən insanın daxili durumudur; münaqişə insanın daxili vəziyyəti, həm də verbal və qeyri-verbal şəkildə ifadə ollunan insan davranışının formasıdır; münaqişə – nəinki psixi gərgiqlik, o, həm də xüsusi emosional vəziyyətdir; burada mənfi emosiyalar həm psixikanı, həm də münaqişə tərəflərini bürüyür. Münaqişə məhz qeyd edilən əlamətləri ilə, özünə formasına görə yaxın, lakin mahiyyətinə görə fərqlənən sosial qarşıdurma növlərindən fərqlənir (məs., yarış, rəqabət, idman yarışları və s.). Bütövlükdə münaqişə bu və ya digər sosial münasibətlərin müəyyən durumudur; belə durum onun ümumi əsası kimi çıxış edir. Münaqişələr çox geniş yayılsa da, müvəqqəti hadisədir. Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmiyyətin daimi xassələri – razılıq, əməkdaşlıq, partnyorluq, dostluq və sevgi münasibətləridir. Qeyd olunmalıdır ki, münaqişə nəinki məqsədə nail olmaq üçün bir vasitədir, həm də «özü- özlüyündə məqsəd və məzmun» daşıya bilər. İlk dəfə olaraq, buna G.Zimmel diqqət yetirmişdir. Məs., müxtəlif milli hərəkatların nümayəndələri, panklar, fanatlar və digər qruplar etiraz nümayişi keçirərək, xuliqanlığa yol verirlər, deviant (normadan kənar) (köhnə latın sözü olan deviatio – «kənaraçıxma» sözündən) davranışı nümayiş etdirirlər. Deviant davranışa nəinki mənfi davranış halları daxildir, həmçinin, buraya yeniliyə meylilik, mühafizəkar ənənələrin aradan qaldırılmasında cəsarətlilik, elmi- texniki və bədii yaradıcılığın müxtəlif növlərini də aid edirlər. Nəticədə yeniliçilik hamı tərəfindən eyni şəkildə qəbul olunmadığı üçün münaqişə yaranır. Münaqişənin vəzifəsi – həddindən artıq kəskinləşmiş ziddiyyətlərin fəth edilməsi, sosial əlaqələrin sübyektlərinin maraqlar, qiymətvermələr və məqsədlərin ciddi şəkildə fərqlənməsi şəraitində yaranmış qarşıdurmadan optimal çıxış yolunun tapılmasıdır. Əsrlər boyu «qızıl qayda» tapılmışdır: insan, digər insanlarla münasibətlərində loyallığı (başqasının mövqeyinə hörmət), dözümlülüyü, xoş məramını,
ədalətliliyi ifadə etməlidir; ümumiyyətlə insanlar öz münasibətlərini qarşılıqlı etibarlılıqda, sözdə və işdə bütöv olmasında qurmalıdırlar. Məlumdur ki, insanlar istər işgüzar, istər şəxsi müstəvidə olan münasibətləri yalnız tərəflərin qarşılıqlı güzəştlər və səbrlilik, əməkdaşlıq, münaqişə və ziddiyyətlərin həllinə meyllilik əsasında qurmalıdırlar. Lakin insanlar həm də digərləri ilə qarşılıqlı fəaliyyət zamanı elə bir münasibət qurur ki, nəticədə ziddiyyət və gərginlik, barışmazlıq və düşmənçilik yaranır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, münaqişəli vəziyyətin tərəflərinin keyfiyyət tərkibindən asılı olaraq, dörd əsas münaqişə tipi müəyyən edilir: şəxsiyyətdaxili, şəxsiyyətlərarası, qrupdaxili və qruplararası münaqişələr. Şəxsiyyətdaxili münaqişə – insanın daxili aləmində əmələ gələn ən mürəkkəb psixoloji münaqişələrdən biridir. Şəxsiyyətdaxili münaqişə – şəxsiyyətin daxili aləmində bir-birinə zidd olan motivlərin (tələbatlar, maraqlar, dəyərlər, məqsəd və ideallar) toqquşması deməkdir. Şəxsiyyətdaxili münaqişənin bir sıra xüsusiyyətləri var: münaqişənin strukturu baxımından özünəməxsusluq (münaqişənin tərəfləri yoxdur), ifadəolunma və keçirilmə formalarını özünəməxsusluğu (ağır dərd halına düşür), latentlik (gizli şəkildə olur, hər vaxt müşahidə olunmur). Şəxsiyyətdaxili münaqişə o zaman yaranır ki, insana qarşı müxtəlif xarakterli, çox vaxt ziddiyyətli tələblər irəli sürülür, bu tələblər isə onun şəxsi tələbatlar və yaxud dəyərləri ilə uzlaşmır. Şəxsiyyətdaxili münaqişənin səbəbləri iki növ olur: daxili (şəxsiyyətin özündə mövcud olan ziddiyyətlər); xarici (sosial qrupda və cəmiyyətdə şəxsiyyətin mövqeyi). Şəxsiyyətdaxili münaqişəni yaradan əsas ziddiyyətlər aşağıdakılardır: ziddiyyət və sosial normalar arasında; motivlər, maraqlar və tələbatlar arasında (məs., teatra getmək istəyi ilə vacib işi tamamlamaq zərurəti arasnıda); sosial rollarda (istehsalatda əlavə iş vaxtı sərf etmək; digər tərəfdən, uşağı gəzintiyə çıxarmaq); sosial dəyərlər və normalar arasında ümumbəşəri dəyər olan «öldürmə» ehkamı və döyüş meydanında cəmiyyətin müdafiəsi arasındakı ziddiyyət). Şəxsiyyətdaxili münaqişənin xarici səbəbləri aşağıdakı amillərlə müəyyən edilə bilər: şəxsiyyətin qrupda vəziyyəti; şəxsiyyətin təşkilatda vəziyyəti; cəmiyyətdə şəxsiyyətin vəziyyəti. Şəxsiyyətin qrupda vəziyyəti ilə müəyyən edilmiş xarici amillər müxtəlif ola bilər. Onların ümumi əlaməti ondan ibarətdir ki, şəxsiyyət üçün müəyyən bir şəraitdə çox dərin məna kəsb edən, əhəmiyyətli tələbatlar və motivlərin ödənilməsi mümkün deyil. Təşkilat səviyyəsində şəxsiyyətdaxili münaqişəyə gətirib çıxaran səbəblər, məsuliyyət və məhdudlaşdırılmış hüquqlar, tələbatlar və əmək şəraitinin qənaətbəxş olması, qarşıya qoyulmuş vəzifə və onun yerinə yetirilməsi mexanizminin dəqiq müəyyənləşdirilməməsi və s. sahələrdə yaranan ziddiyyətlər ola bilər. Şəxsiyyətin cəmiyyətdə vəziyyəti ilə əlaqəli olan xarici səbəblər, sosial makrosistem səviyyəsində yaranan və cəmiyyətin ictimai quruluşunun xarakteri, onun sosial strukturundan irəli gələn ziddiyyətlərlə bağlıdır. Z.Freydin psixoanaliz nəzəriyyəsində şəxsiyyətdaxili ziddiyyət, «O» və «Fövqəl-Mən» (yəni instinktiv yönümlər və əxlaqi duyğular və tələbatlar) arasında mövcud olan zidiyyətin nəticəsində yaranır. Psixoanaliz nəzəriyyəsinin həddlərində şəxsiyyətdaxili münaqişə nəzəriyyəsi üzərində K.Yunq, A.Adler, K.Horni və digərləri işləyib hazırlamışdılar. Münaqişə şəxsiyyətin kəskin mənfi təəssüratlarında ifadə olunur. Şəxsiyyətdaxili nəzəriyyəsinin tədqiqini Amerika psixoloqu Karl Rocers (1909-1982-ci illər) öz yaradıcılığında davam etdirdi. O, hesab edirdi ki, şəxsiyyətin strukturunun fundamental komponenti «Mən-konsepsiya»dır; buraya şəxsiyyətin özü haqqında təsəvvürlər daxildir. Öz «Mən»in obrazı, şəxsiyyətin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi zamanı formalaşır. Digər Amerika psixoloqu Abraham Maslou (1908-1968-ci illər) da böyük populyarlıq qazanan bir konsepsiyanı yratamıdır. A.Maslounun fikrincə, şəxsiyyətin motivasiyalar strukturunun əsasında bir sıra təşkilati tələbatlar durur. Onların sırasında fizioloji, təhlükəsizliyə, sevgiyə, hörmətə, özünüifadə olunmaya olan tələbatları qeyd etmək olar. Ən alisi – sonuncudur, çünki burada insanın imkanları, qabiliyyət və talantları realizə olunur. Özünüifadəetmə – çox adamlarda var, lakin yalnız bəzilərində o, reallaşır və həqiqətə çevrilir.
Konfliktoloji konsepsiyalarda şəxsiyyətdaxili münaqişələri növlərə böləndə, bir neçə əsası nəzərə alırlar. «Fərdin və qrupun psixologiyası» əsərinin müəllifləri üç cürə belə münaqişəni fərqləndirirlər: tələbatlar münaqişəsi; tələbatlar və sosial normalar arasında münaqişə; sosial normaların münaqişəsi. (3) Şəxsiyyətdaxili münaqişələrinin daha dolğun təsnifatı A.Y.Antsupov və A.İ.Şipilov tərəfindən verilir: onlar belə təsnifatın əsasını şəxsiyyətin dəyərlər – motivasiyalar sahəsində görürlər. Münaqişəyə girən tərəflərdən asılı olaraq, onun əsas növləri göstərilir: motivasiyalarla bağlı olan, əxlaqi, gerçəkləşdirilmiş arzularla bağlı olan, rol, adaptasiya münaqişələri, qeyri-adekvat (uyğun olmayan), bir də nevrotik (əsəb sistemi ilə bağlı olan) münaqişələr. (4) Şəxsiyyətdaxili münaqişələr öz nəticələrinə görə konstruktiv (funksional, səmərəli), ya da ki, destruktiv (dağıdıcı, səmərəsiz) ola bilər. Konstruktiv xarakterli münaqişələr şəxsiyyətin inkişafı üçün zəruridir. Destruktivlər isə şəxsiyyət üçün müəyyən təhlükə törədir: burada ağır təəssüratlanmalar stress vəziyyətinə gətirib çıxarır, bunların da ən ağır forması – intihardır. Şəxsiyyətdaxili münaqişə – şəxsiyyətin elə bir vəziyyətidir ki, eyni zamanda ziddiyyətli və bir-birini inkar edən motivlər, dəyərlər yönümü və məqsədlər yaranır və insan həmin anda onların öhdəsindən gələ bilmir. Ümumi şəkildə şəxsiyyətdaxili münaqişəni subyektiv mövcud durumu və arzuolunan durumu, imkan və gerçəklik, aktual və potensialın arasındakı münaqişə kimi xarakterizə etmək olar. Ən geniş yayılmış psixoloji münaqişələr sırasında şəxsiyytələrarası münaqişələri göstərmək olar. Onlar əslində cəmiyyətdə bütün fəaliyyət sahələrini əhatə edir. Alimlər haqlı olaraq qeyd edirlər ki, şəxsiyyətlərarası münaqişə – insan nəslinə xas olan ən qədim fəaliyyət üsullarından biridir. Bəziləri hesab edirlər ki, münaqişənin bu növü şəxsiyyətin daxilində gedən mübarizədən əvvəl yaranıb, çünki insanlar öz daxili aləmini araşdırmazdan əvvəl fərdlərarası ünsiyyətdə iştirak edirlər.
öz aralarında toqquşması deməkdir. Bu – qarşılıqlı fəaliyyət quran subyektlərin açıq qarşıdurmasıdır; burada ziddiyyətlər, konkret şəraitdə üst-üstə düşməyən əksməqsədlər kimi çıxış edir. Ziddiyyətlər ictimai həyatın müxtəlif sahələrində yarana bilər – məişət, iqtisadi, siyasi və s. Fərdlərarası ziddiyyətlər mülkiyyət üstündə, xasiyyətləri bir-birinə uyğun gəlməyəndə, xırda hərc-mərclik üstündə yaranır. Müxtəlif xasiyyətli, temperamentli insanlar, bir-birilə heç cürə yola gedə bilmirlər. Şəxsiyyətlərarası münaqişələr özünəməxsusluğa malikdir: insanların ziddiyyətləri, şəxsi motivlərin toqquşması nəticəsində dərhal, yerindəcə baş verir; burada bütün məlum olan ümumi və xüsusi, obyektiv və subyektiv səbəblər ifadə olunur; burada xasiyyət, temperamentin yoxlanılması meydanıdır, belə demək olar ki, «poliqondur», qabiliyyətlər, intellekt, iradə və digər keyfiyyətlərin ifadə olunması vasitəsidir; yüksək emosionallıq müşahidə edilir; nəinki münaqişədə olan, həm də onlarla birbaşa əlaqəli olan maraqlarına toxunur. Şəxsiyyətlərarası münaqişənin yaranması işində əsas rolu ziddiyyətlər oynayır. Hər hansı bir hadisəyə olan baxışlar, qiymətvermələr üst-üstə düşməyəndə, ziddiyyətlər yaranır, mübahisə doğurur. Əgər belə vəziyyət iştirakçıların birinə təhlükəli görünərsə, onda münaqişəli vəziyyət yaranır. Münaqişəli vəziyyət zamanı tərəflərdə, hər hansı bir obyekti ələ keçirmək işində əksmövqe və məqsədlər yaranır. Məs., tədris qrupunda tələbələr arasında lider olmaq arzusu yaranır. Münaqişənin yaranması üçün burada istənilən bəhanə, yəni hər hansı bir hadisə, hətta üçüncü tərəfin iştirakı da ola bilər. Burada belə bir bəhanə hər hansı bir tələbənin, lider olmaq istəyinin haqqında rəyin yayılması ola bilər. Münaqişəli vzəiyyətdə onun sübyekti və obyekti aşkarlanır. Şəxsiyyətlərarası subyektlər – öz maraqlarını müdafiə edən, məqsədlərinə nail olmağa çalışan iştirakçılardır. Münaqişənin obyekti – onun iştirakçılarının meyl saldıqları bir şeydir. Bu, həmin məqsəddir ki, qarşıdurma iştirakçılarının hər biri ona nail olmağa çalışır. Belə vəziyyətdə münaqişənin predmeti isə – subyektlərin əks maraqlarını ifadə edən ziddiyyətlərdir. Şəxsiyyətlərarası münaqişələrin səbəbləri müxtəlif ola bilər, çünki onlar həyat fəaliyyətinin bütün sahələrində mövcuddur. Məs., təşkilatda münaqişələr ehtiyatların bölünməsi sahəsində, kommunikasiya vasitələrində nasazlıq üzərində məqsədlərdə olan fərqlərdən, fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərindən, bir sıra (status, rol, mövqe və s.) sosial-psixoloji hadisələr üzündən baş verə bilər. Qrup münaqişələri - qarşıdurma tərəflərindən heç olmasa biri kiçik qrup olduğu təqdirdə, qrup münaqişəsi yaranır. Belə qarşıdurma bir-birinə zidd mövqeli qrup motivlərin əsasında yaranır. Qrup
münaqişələrin iki əsas növünü göstərmək olar: qrupdaxili («şəxsiyyət-qrup» münaqişəsi); qruplararası («qrup-qrup» münaqişəsi). Qrupdaxili münaqişənin «şəxsiyyət-qrup» növündə durur. Münaqişənin bu növü şəxsiyyətlərarası münaqişədən əsaslı şəkildə fərqlənmir, burada fərq onun çoxölçülülü olmasındadır. Qrupa bir çox münasibətlər daxildir, o, müəyyən şəkildə təşkili olunub, burada formal və/yaxud qeyri- formal lider var və s. Münaqişənin şəxsiyyətdaxili və şəxsiyyətlərarası səbəblərinə qrup təşkilatı ilə müəyyən edilən səbəblər də əlavə olunur. Şəxsiyyət və qrup arasında münaqişələr qrupunun daxilidə mövcud olan qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı nəticəsində yaranır; bəzən burada özünəməxsus xüsusiyyətlər də yaranır. Birinci xüsusiyyət münaqişənin strukturu ilə bağlıdır; münaqişə ilə bağlı fəaliyyət şəxsi və qrup motivlərinin toqquşması əsasında aparılır. İkinci xüsusiyyət – nəzərdə tutulan munaqişənin səbəblərinin mahiyyətini özündə əks etdirir. Səbəblər isə bilavasitə fərdin qrupda mövqeyi ilə bağlıdır; bu mövqeyi «vəziyyət», «status», «daxili ustanovka», «rol», «qrup normaları» kimi anlayışlar xarakterizə edir. şəxsiyyət və qrup arasında yaranan münaqişələrin səbəbləri birbaşa rol gözlmələri ilə bağlıdır; şəxsiyyətin statusuna daxili ustanovka («gözləmə») uyğun gəlməyəndə, rol gözdəmələri pozulanda münaqişə baş verir. Üçüncü xüsusiyyət – öz əksini hər hansı bir münaqişənin ifadəolunması formalarında tapır; məs., qrup tərəfindən sanksiyalar (cəza tədbirləri) tədbiq olunur, qrupun üzvləri münaqişədə olanla qeyriformal ünsiyyəti kəsirlər; münaqişə edəni kəskin şəkildə tənqid edirlər, bəzən onda eyforiya (yüksək əhval-ruhiyyə) yaranır və s. Qruplararası münaqişə – əks mövqeli qrup motivlərin, maraqların, dəyərlər və məqsədlərin toqquşması nəticəsində yaranır. Belə münaqişələrin səciyyəvi cəhəti məhz qeyd edilən xüsusiyytədir. Münaqişələrin belə növü müxtəlif ölçüdə (kiçik, orta, iri) qruplar arasında ola bilər. Kiçik sosial qrup (KSQ) – bilavasitə ünsiyytdə olan, ümumi məqsəd və vəzifələri həyata keçirən (ailə, briqada, qrup) insan birliyidir. Orta sosial qrup (OSQ) – nisbətən müstəqil, ictimai əmək bölgüsü sistemində öz statusuna və funksiyalarına malik olan təşkilatdır (müəssisə, tədris ocağın, hərbi hissənin kollektivi). Böyük sosial qrup (BSQ) – bütün üzvləri üçün ümumi olan iqtisadi, siyasi, dini və s. əlamətlər əsasında formalaşan insan qrupudur (sosial sinif, siyasi partiya, laylar, etnik birliklər, milli qurumlar, iri dini birləşmələr). Sosial qrupların müxtəlif səviyyələri münaqişələrin yarışması və həllolunma üsullarında öz xüsusiyyətlərinə malikdir. Məs., kiçik qrup səviyyələrində qruplararası münaqişələrin yaranmasında qrupların sosial identifikasiyası amili böyük rol oynayır. O, qrupa aidolma duyğusunun formalaşdırılmasında, özünü digər üzvləri ilə eyniləşdirilməsində «onlar» və yaxud «bizimki olmayanlar» mövcudluğundan fərqli olan «biz» mövhumunun yaradılmasında istifadə olunur.
Müasir dünyada baş verən sosial-iqtisadi və siyasi dəyişikliklər, ictimai həyatın sərt templəri qadın və kişilərdən bir sıra şəxsi keyfiyyətlərinin səfərbər olunmasını tələb edir, məs., «Mən» obrazının çevik şəkildə uyğunlaşdırılması, öz hiss və duyğularının digər insanların motiv və hərəkətlərinin düzgün qiymətləndirilməsi. Qenderin çoxtərəfli quruluşu dörd qrup keyifyytələrlə xarakterizə olunur: bioloji cins, qender stereotipləri, qender normaları və qender identikliyi (bənzədilməsi). (5) Əvvəlki mühazirələrdə qeyd edildiyi kimi, qender identikliyi – özündəşüurun bir aspektidir (cəhəti). Burada insan özünü müəyyən cinsin nümayəndəsi olduğunu dərk edir. Bu xüsusiyyət şəxsiyyəti müəyyən edən başlıcasıdır; o, kişi və ya qadın cizgilərinin psixoloji interiorizasiya (mənimsəmə) nəticəsində yaranır, sosiallaşma prosesi, «Mən»in digər insanlarla ünsiyyəti zamanı əmələ gəlir. İnsanın sosiallaşmanın istiqamətlərindən biri – onun öz cinsi mənsubiyyətinin dərki və qender identikliyinin formalaşmasıdır. Qender sosiallaşması prosesi müxtəlif sosial və mədəni vasitələrlə müəyyən olunur və istiqamətləndirilir. Bunun üçün hər bir cəmiyyətdə müəyyən qender rolları mövcuddur (6). Amerikalı sosial psixoloqlar M.Doyç və R.Krauss qeyd edirlər ki, «rol» anlayışının çox əhatəli tərifini axtarmaq məqsədəuyğun deyil; burada, müəlliflərin əksəriyətinin nəzərdə tutduqları sosial davranışın müəyyən aspektlərinin qeyd edilməsi kifayətdir. Bu aspektlər aşağıdakılardır:
- cəmiyyətdə mövcud olan, fərdin davranışına və digər fərdlərlə qarqılıqlı fəaliyyətinə aid gözləmələr sistemi kimi başa düşülən rol; - fərdin özünə aid olan spesifik gözləmələr sistemi olan rol, yəni digərləri ilə münasibətləri qurarkən, o, öz davranış modelini necə təsəvvür etməsi ilə bağlı olan rol; - müəyyən mövqe tutan fərdin açıq, müşahidə edilə biləcək davranış tərzini bildirən rol (7). Sözün geniş mənasında rol, şəxsiyyətlərarası sistemdə insanların davranış tərzini bildirir; davranış tərzi isə öz növbəsində mövcud cəmiyyətdə qəbul olunmuş normalar, qaydalar və gözləmələr toplusuna uyğundur və insanların cəmiyyətdə tutduqları mövqedən asılı olur. Qender rolu dedikdə, insanın, kişi və ya qadın statusuna aidiyyatını bildirən sosial standartlar və stereotiplər sisteminə uyğunluğu nəzərdə tuturlar. Stereotip – qrupdakı insanların şəxsi keyfiyyətləri haqqında rəydir; bu rəy qeyri-dəqiq və həddindən artıq ümumiləşdirilmiş ola bilər. Stereo-tiplər (o cümlədən qender) tez-tez insanlar haqqında həddindən artıq şərti və sadələşdirilmiş təsəvvürləri yaradır, digər insanlar haqqında gözləmə və mövqelərı (müəyyən edilmə) formalaşdırırlar. Hətta şəxsiyyətin özü haqqındakı təsəvvürlər də stereotiplərlə sıx əlaqədə ola bilər. Öz bacarıqlarını aşkarlyan qadın, imkanlarını realizə etmək yolunda tez-tez, qadının cəmiyyətdə yeri və rolu haqqındakı təsəvvürlərlə toqquşur və münaqişəli vəziyyətə düşür; ola bilsin ki, burada özü bir şəxsiyyət olaraq, özü-özü ilə də qarşıdurmaya çıxır. Qadınlar özünə qarşı hədsiz tələbkarlıqla, işə qəbul zamanı işdə vəzifə paylananda hüquqların pozulması ilə rastlaşırlar; bütün bunlar qadınları özünü ifadə etmək imkanından məhrum edir, müxtəlif münaqişələrə gətirib çıxarır. Qender steteotipləri kişilərə də mənfi təsir göstərir. Onlarda da çoxu müvəffəqiyyətin rəmzləri sayılan normalara (status, fiziki, zehni sabitlik, antiqadınlıq) uyğun gəlmir, nəticədə stress əmələ gəlir, əvəzi çıxmaq arzusu irəli sürülür: onlar çalışır ki, emosiyalara varmasınlar, öz cinsindən olanlara fabiya göstərirlər (qorxu), rəqabətə, müvəffəqiyyətə nail olma meylini beynindən çıxara bilmirlər. Qender reallarının sosial-psixoloji təhlili, şəxsiyyətlərarası, şəxsiyyətdaxili rollarla bağlı münaqişələr kimi psixoloji problemlər haqqında düşünməsinə imkan verir. Hər hansı bir sosial rolunu yerinə yetirən fərdin davranışı gözlənilən nümunəyə uyğun gəlirsə, o uğurlu sayılır. Fərd vəzifələri (rolları) lazımi qaydada yerinə yetirmək üçün bir sıra amilləri nəzərə almalıdır: öz rolunun bilməsi; yerinə yetirilən rolunun əhəmiyyətli olması; üzərinə aldığı rolunun öhdəsindən gəlmək, öz real davranışını düşünüb təhlil etmək bacarıqları. Rolun yerinə yetirilməsində yaranan qüsurlar münaqişəni yarada bilər. Rol münaqişəsi dedikdə, müəyyən statusa malik olan fərdin, özünə uyğun olmayan gözləmələri ilə qarşı-qarşıya çıxmaq məcburiyyətində qalması nəzərdə tutulur. İki cürə rol münaqişəli olur: rollararası və rolun daxilindəki münaqişələr. Rollararası münaqişə o zaman yaranır ki, fərd, eyni zamanda bir neçə rolu yerinə yetirdiyi üçün onların öhdəsindən gələ bilmir, keyfiyyəti itir, münaqişəli vəziyyət yaranır. Roldaxili münaqişə, müəyyən bir rolu yerinə yetirən adama, ona əhəmiyyətli olan adamlar ya müxtəlif sosial qruplar tərəfindən irəli sürülən ziddiyyətli tələblərin üzündən yaranır. Müəyyən bir cinsin nümayəndələri, sosial rollarında qender stereotipləri qazanaraq, həm də qender münaqişələrinin yaranmasına zəmanət alırlar (ilk növbədə şəxsiyyətdaxili səviyyədə). İnsan, müxtəlif bir-birinə zidd olan təsəvvürlər, motivlər, davranış modellərilə üzləşərək, öz daxilində müəyyən bir vəziyyətə düşür. (8) Qadınların rol davranışına olan ənənəvi normativ tələblər və onların həyat fəaliyyətində yaranan real situasiyanın qarşıdurmasının ən parlaq ifadəsi – sosial-psixoloji ədəbiyyatda «işləyən qadının rol münaqişəsi» adlanan fenomendir. Bu münaqişə qadının böyük miqdarda sosial- rolların yerinə yetirməsi ilə bağlıdır; onun nə vaxtı, nə gücü bu rolların mükəmməl yerinə yetirilməsi üçün çatışmır. İşləyən qadının rol münaqişəsi – onun, peşəkar və ailə sahələrində rolların öhdəsindən gəlməsinə mənfi qiymət verilərkən yaranan subyektiv mənfi təəssüratlar kompleksidir. Rol münaqişəsinin ən ifadəli, dağıdıcı təsirə malik olan göstəricisi – qadında, öz rollarını qavramaq tərzindən irəli gələn günahkarlıq hissinin yaranmasıdır. Günahkarlıq hissi çox sabit, davamlı və ifadəli olur – qadının uşaqlara, ərinə, işə, özünə olan münasibətlərində bu hiss özünü büruzə verir. Şəxsiyyətdaxili qender münaqişələrinin ehtimalı o zaman artır ki, insan, öz arzu və istəklərinin əksinə olaraq, müəyyən sosiomədəni göstərişlərə əməl edir («kişi belə özünü aparmaz», «qadın belə etməz»). Şəxsiyyətdaxili münaqişəsinin daha bir ifadəsi – ekzistensial (köhnə lt. exsistentia – insan mövcudluğu) böhran vəziyyətidir. Burada insanın yaşaması belə sual işarəsi altına alınır, dünyaya
münasibəti və öz varlığının mənasının axtarışı problemi ön plana çəkilir. Belə münaqişə, müəyyən bir səbəblər üzündən yarana bilər: insan qəflətən öz həyatının fundamental, yəni ölüm-dirim məsələləri ilə üzləşə bilər, məs., vacib bir məsələnin həllində qərarın qəbul olunması, davranışında, yəni müəyyən bir məsələyə münasibətində dəyişiklik etmək, digər adamlarla yeni münasibətlərin qurulması zərurəti və s. Kişilər öz həyatında yeganə və ən əsas meyarı peşəkarlıq fəaliyyəti mənsəbinə çatmağını nəzərdə tutduqları üçün, işi itirəndə və yaxud təqaüdə çıxanda ekzistensial münaqişəsi vəziyyətinə düşürlər. Qadınlar isə, sırf qadın vəzifəsini, yəni ana olmaq, evin ocağını qorumaq vəzifəsini reallaşdırarkən, artıq böyümüş uşaqların, ailəsindən psixoloji cəhətdən ayrılan zaman ekzistensial böhran vəziyyətinə düşürlər. Ekzistensial münaqişə, həyatın adi axarını pozaraq, insanı öz ömrünə yenidən qiymət verməyə vadar edir. Belə münaqişənin fəth edilməsi onun üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir; nəticədə isə həyatda hansısa yeni keyfiyyətlər, yeni şərait meydana gəlir. Gündəlik həyatda bu və ya digər münasibətlər modelinin (məs., partnyorluq və yaxud asılılıq münasibətlərinin) çəciyyəvi cəhətlərini üzə çıxarmaq bir o qədər asan iş deyil. Psixoloji ədəbiyyatda münaqişəli vəziyyətdə səmərəli və səmərəsiz davranış üsulları təsvir edilib. Səmərəli üsullara – əməkdaşlıq, kompromis (qarşılıqlı güzəşt), səmərəsizlərə isə – rəqabət, düşmənçilik, uyğunlaşma və boyunqaçırma kimi üsulları aid etmək olar. Burada yaranan hər hansı bir ziddiyyət kişi və qadın arasında gedən mübarizənin təzahürü kimi qiymətləndirilir; nəticədə kimsə (ehtimal ki, kişi) mütləq qalib gəlməlidir. Münaqişə iştirakçısı bütün mümkün vasitələrdən istifadə edir ki, öz istədiyinə nail olsun, maksimum dərəcədə arzuladığını əldə etsin, partnyorun üzərində üstünlüyə malik olsun. Əksər kişilər daha çox üstünlük etməyə meyllidir, qadınlar isə – daha çox asılılıq və tabeçilik sistemindən irəli gəlirlər. İndiki psixoloqlar insan gələcəyini, qarşılıqlı fəaliyyətdə partnyorluq əlaqələrin bərqərar olması ilə bağlayırlar. Jəmiyyət, hökmranlıq, hakimiyyət, vəzifə, mövqe uğrunda mübarizənin üzündən məhv ola bilər. Qender yanaşması mütərəqqi tərzdə düşünən psixoloqlara mütərəqqi imkan verir ki, onlar, bərabərhüquqlu, qarşılıqlı partnyorlu fəaliyyət dəst-xəttiiləə əsasslanan universal insan psixologiyasını yaratmış olsunlar. Azərbaycanda hüquqi dövlətin qurulması və vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması məsələsi bizdən istər nəzəriyyə, istərsə də praktikada qender yanaşması ilə bağlı olan bir çox sosial problemlərin həllini tələb edir. Kəskin sosial ziddiyyətlər belə bir qənaətə gətirib çıxarır ki, qender iyerarxiyası zorən təkrar istehsal olunur – söhbət birinci növbədə hakimiyyətdə qalmaq və özünəməxsus olan sosial rollarını qoruyub saxlamaqdan gedir. Qender iyerarxiyası problemi müasir Azərbaycan cəmiyyətində də münaqişə üçün imkanlar yaradır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və qəbul olunan çoxsaylı qanunvericilik aktları qadın və kişi bərabərliyini bəyan edirlər. Məs., Azərbaycan Konstitusiyasının 25-ci maddəsində qadın və kişilərə bərabər hüquq və azadlıqların, irqindən, millətindən, dinindən, dilindən, cinsi mənsubiyyətindən, vəzifə və maliyyə vəziyyətindən asılı olmayaraq verilir və müdafiə olunur. (9) Əslində isə ölkədə istər açıq, istər qapalı şəkildə diskriminasiya dərinləşir. Bir sıra hallar, o cümlədən şəxsi və ictimai həyat sahələri arasında, kişi və qadınların gəlirlərində böyük fərqlər, işsizliyin yüksək həddi, qərarların qəbul olunmasında qadınların az təmsil olunması, ana və uşaqların mühafizəsi üzrə zəif maddi təminatı – hələ bu siyahı tam deyil – respublikada qender münaqişələrinə gətirib çıxarır. Respublikada keçirilmiş tədqiqatlar göstərir ki, qadınlar öz hüquqlarına tam çatmaq işində bir sıra əngəllərlə rastlaşırlar: mövcud qanunvericilik və icraedicilik mexanizmləri arasında uyğunsuzluq; əhalinin hüquqi savadlılığının aşağı səviyyədə olması, hüquqi prosedurlarla az tanış olması; qadınların qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlarında az təmsil olunması; qadın və kişilərin mövcud hüquq və azadlıqlar haqqında kifayət qədər məlumatın olmaması. (10)
1. Münaqişələrin təsnifatının mümkünliyinin əsaslarını göstərin? 2. Şəxsiyyətdaxili və şəxsiyyətlərarası qender münaqişələrin səbəbləri nədədir? 3. Azərbaycanda qender münaqişələrin əsas səbəblərini sadalayın?
təcavüzkarlıq meyllərinin qiymətləndirilməsi» testi
balları toplayanda onu 2 balla qiymətləndirin.
1. Münaqişədən sonra barışmaq yolunu axtarırsınızmı? a. həmişə b. bəzən c. heç vaxt 2. Tənqidi situasiyada özünüzü necə aparırsınız? a. daxildə coşub–daşıram b. tam sakitəm c. hövsələdən çıxıram 3. Həmkarlar sizin necə olduğunuzu deyir: a. özündən razı b. yaxşı dost c. sakit 4. Sizə məsul, amma riskli vəzifəni təklif etsələr nə edərsiz? a. qəbul edərəm, amma həm də bir qədər çəkinərəm b. şübhə etmədən razılaşaram c. öz qulağımın dincliyi mənə hər şeydən artıqdır. 5. Əməkdaşlardan biri sizin masadan, icazə almadan, bir sənəd götürsə, onda: a. ona «yaxşıca» cavab verərəm b. qaytarmasını istəyəcəm c. məhəl qoymayacağam. 6. Ömür
yoldaşınız işdən həmişəkindən gec qayıtdı. Ona nə deyəcəksiniz? a. Niyə gejikmisən? b. «İndiyə qədər haralardasan?» c. «Mən nigaranam» (Subaylar üçün variant: Görüşə gejikəndə nə deyəcəksiniz?) 7. Minik avtomobilində (özünün və ya avtodromda uşaqla bir yerdə) özünüzü necə apararsınız? a. sizi ötməyə heç kəsi qoymursunuz b. neçəsi ötürsə ötsün, fərqi yoxdur c. elə sürəcəksiniz ki, heç kəs sizə çatmasın (avtodromda başqa maşınları əzəcəksiniz) 8. Dünya baxışlarınız: a. təmkinliyəm b. tez dəyişənəm c. sabitəm 9. Bir iş baş tutmursa, onda: a. günahkarı tapıram, yanımdakılardan b. bununla barışıram c. bir qədər də ehtiyatlı oluram 10. Müasir gənclərin pozulması haqqında fikirləri necə qəbul edirsiniz? a. onları cəza məqsədilə həbs etmək lazımdır b. görünür ki, möminlik dünyada qalmayıb c. əxlaqi polisi yaratmaq, günahkarı cərimələndirmək lazımdır 11. Əgər arzuladığınız vəzifəni başqasına versələr, ürəyinizdən hansı duyğu keçəcək? a. «Nahaq yerə bu qədər həyəcanlanıram» b. «Görünür ki, müdirin ürəyinə yatıb!»
c. «Bəlkə gələn dəfə alındı» 12. Qorxulu kinoya baxanda: a. qorxuram b. darıxıram c. əsil həzz alıram 13. Oyuna, rəqabətə münasibətiniz: a. çalışıram qalib gəlim b. olimpiyaçılar kimi «əsas-qalib gəlmək yox, iştirak etməkdir» düşünürəm 14. Birdən yolda gərgin vəziyyət yarandığından vacib müşavirəyə gejikirsəniz onda: a. iclas zamanı çox həyəcanlı olaram b. çalışaram özümə bəraət qazandıram c. məyus olacağam 15. Kafe, restoranda Sizə pis qulluq etsələr, nə edəcəksiniz? a. davadan qaçacağam, susaram b. inzibati işçini çağıraram c. restoranın ( kafenin) müdürünə şikayət edərəm 16. Uşağı ( kiçik bacını, qardaşı) məktəbdə incitsələr , onda a. müəllimlə söhbət edəcəyəm b. «cinayətkar»ın valideynləri ilə dalaşacağam c. uşağa deyərəm ki, «cavabını» versin 17. Siz necə adamsınız? a. özündən bir o qədər əmin olmayan b. özümdən əminəm c. Mənə inadlı, bəziləri isə «bəxti gətirən» deyirlər 18. Qapıda ya özündən yaşca kiçik, ya vəzifədə asılı olan adamla toqquşsanız, o da sizdən üzr istəsə, siz deyəcəksiniz: a. «Üzr istəyirəm, günah məndədir» b. «Nə olar, boş şeydir» c. «Bir az diqqətli olun!» 19. Yeniyetmələr arasında xuliqanlıq halları haqqında qəzetdən eşitcək nə deyəcəksiniz? a. «Niyə bunlara məhəl qoyan yoxdur?» b. «Əzişdirmək, sonra da kalona yollamaq» c. «Günahı həm də onlara tərbiyə verənlərdə axtarmaq lazımdır» 20. Yenidən dünyaya gəlsəydiniz, özü də heyvan sifətində, hansı heyvan olmaq istərdiniz? a. pələng b. pişik c. ayı
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
13 14
15 16
17 18
19 20 a 2 3 2 3 2 2 2 3 3 1 3 3 1 1 1
1 2 3 b 1 2 3 2 3 1 1 2 1 3 1 1 2 2 3 2 2 3 1 c 3 1 1 1 1 2 2 1 2 2 2 2 3 3 2 3 3 1 2 5-44 xal. Sizdə təcavüzkarlıq mülayimlik dərəcəsindədir, amma həyatda kifayət qədər sağlam əzm və şöhrətpərəstliyin hesabına öz yolunuzu qətiyyətlə fəth edirsiniz. 45 və daha artıq xal. Siz çox təcavüzkarsınız, başqa insanlarla qəddar olursunuz, təmkinli deyilsiniz. Vəzifəyə can atırsınız, müvəffəqiyyəti başqaların maraqlarını qurban verib qazanmaq istəyirsiniz, ona görə də iş yoldaşlarınızın sizə olan qərəzli münasibəti də sizi düşündürmür, fürsət düşən kimi əvəzini çıxırsınız.
deyilsiniz. Şübhəsiz, iş elə yerə çatmayıb ki, sizi hər bir zərbə sarsıtsın. Amma bir az cəsarəti artırmaq yerinə düşər. Yeddi və daha çox sual üzrə üç xal, yeddidən az sual üzrə isə – bir xaldan toplamısınızsa, Sizin təcavüzkar, dəliqanlı olmağınız xeyrinə yox, zərərinizə işləyir. Siz düşünmədən qərarı qəbul etməyə, söz güləşdirməyə can atırsınız. İnsanları saymırsınız, yerli – yersiz gərginlik yaratmaq xasiyyətiniz var. Yeddi və daha çox sual üzrə bir xal, yeddidən az sual üzrə 3 xaldan toplamısınızsa, Siz həddindən artın qaraqabaqsınız. Yəni sizdə təcavüzetmə meylləri var, amma onları aşkarlamaqdan çox qorxursunuz. ƏDƏBİYYAT
1. Мельник В.А. Политология. Учеб. 2-е изд. – Минск, 1997 2. Конфликтология / Под ред. В.П.Ратникова. – М., 2001 3. Робер М.-А., Тильман Ф. Психология индивида и группы. – М., 1988 4. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликтология. – М., 1999 5. Майерс Д. Социальная психология. – СПб., 1997 6. Хрестоматия к курсу «Основы гендерных исследований» / Отв.ред. О.А.Воронина и др. – М., 2000 7. Андреева Г.М. и др. Зарубежная социальная психология XX столетия. Теорет. подходы: учеб.пособ. для вузов. – М., 2001 8. Клецина И.С. Гендерный подход и внутриличностные конфликты / Женщина. Образование. Демократия. Материлаы второй международной междисциплинарной научно-практической конференции. - Минск, М., 2000 9. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. – B., 2003 10. Нахичеванлы А.Г. Этика и политика: история и современность. – Б., 2000 Yüklə 123,21 Kb. Dostları ilə paylaş:
|