Mübariz Xəlilov, Nazlı Həsənova

S4*S5
-nin 
nəticəsi isə boş çoxluqdur. 
2) 
Çoxluqların birləşməsi: 
A+B
. 
İki A və B çoxluqlarının birləşməsi, 
A
və ya 
B
çoxluqlarından heç olmasa birinə aid olan elementlərdən təşkil 
olunmuş çoxluqdur. Məsələn, 
S4
+
S5
-in 
nəticəsi [0,1,2,3,4,5,6], 
S5
+
S6
-
nın 
nəticəsi [3,4,5,6,7,8,9]. 
3) 
Çoxluqların fərqi: 
A
-
B
. 
A
və 
B
çoxluqlarının fərqi, 
A
çoxluğunun B 
çoxluğuna aid olmayan elementlərindən təşkil olunmuş çoxluqdur. Məsələn, 
S6
-
S5
-in 
nəticəsi [3,6,7,8,9],
S4
-
S5
-in 
nəticəsi [0,1,2,3,6]. 
4) Ekvivalentliyin 
yoxlanılması: 
A=B
.
Əgər çoxluqlar ekvivalentdirsə, 
nəticə 
TRUE
olacaqdır, əks halda cavab 
FALSE
olacaqdır.
5) Ekvivalent 
olmamasının yoxlanılması: 
A<>B
. 
Əgər çoxluqlar 
ekvivalent 
deyillərsə, nəticə 
TRUE
qiyməti olacaqdır, əks halda nəticə 
FALSE
olacaqdır.
6) Daxil 
olmanın yoxlanılması:
a) 
A<=B
. 
Əgər birinci çoxluq ikinciyə daxildirsə, nəticə 
TRUE
əks halda 
FALSE
olacaqdır.
b) 
A>=B
. 
Əgər ikinci çoxluq birinciyə daxildirsə, nəticə 
TRUE
, 
əks 
halda 
FALSE
olacaqdır. Məsələn, tutaq ki,
var M:set of Byte; 
 M:=[3,4,7,9]; 

---

351 
onda 
M=[4,7,3,3,9]
→
true; M<>[7,4,3,9]
→
false;
c 
[3,4]<=M
→
true;[]<=M
→
true;
cccg
M>=[1..10]
→
false; M<=[3..9]
→
true. 
7) Aid 
olmasının yoxlanması: 
X
IN
A
. Bu 
əməliyyat çoxluğun baza tipi 
ilə üst-üstə düşən skalyar kəmiyyətlə, çoxluq arasındakı əlaqəni müəyyən edir. 
Əgər 
X
qiyməti 
A
çoxluğuna daxildirsə, əməliyyatın nəticəsi 
TRUE
, 
əks halda 
isə 
FALSE
olacaqdır. 
Məsələn
,
3
in S6
–
nın nəticəsi 
TRUE
, 
2*2
in
S1
-in 
isə 
FALSE
olacaqdır.
Bu 
əməliyyatlardan əlavə olaraq çoxluqlara aşağıdakı iki proseduru da 
tətbiq etmək olar: 
1) 
INCLUDE
– 
çoxluğa yeni element daxil edir. Prosedura müraciətin 
ümumi 
şəkli aşağıdakı kimidir: 
INCLUDE
(S, I); 
Burada S – 
TSetBase
baza tipli 
elementlərdən ibarət çoxluq, I-isə bu tipə 
aid olan 
və çoxluqda daxil edilməsi tələb olunan elementdir.
2) 
EXCLUDE
– çoxluqdan elementi 
çıxarır. Ümumi şəkli aşağıdakı 
kimidir: 
EXCLUDE
(S,I) 
burada S 
və I parametrləri 
INCLUDE
prosedurunda 
olduğu kimidir: 
Misal 1. 2-
dən N-ə qədər 
(1
≤
255)
natural 
ədədlər arasında 6-ya 
qalıqsız bölünən ədədlər çoxluğunu və 2-yə və ya 3-ə qalıqsız bölünən ədədlər 
çoxluğunu ayırmalı. 
program p13; 
const n=20;
var S2,S3,S6,S23:set of 2..n; 
k:byte; 
begin S2:=[];S3:=[]; 
for k:=1 to n do 
if k mod 2=0 then S2:=S2+[k]; 
if k mod 3=0 then S3:=S3+[k] 
end; 
S6:=N2*N3; S23:=S2+S3; 
For k:=1 to n do 
If k in S6 then write(k); 
For k:=1 to n do 
If k in S23 then write(k) 
end.
Misal 2. 2-
dən 
N
-
ə qədər 
(1
≤
255)
natural 
ədədlər ardıcıllığından 
bütün 
sadə ədədləri tapmalı (Eratosfen xəlbiri). 
program Eratosfen; 
const n=201; 

---

352 
var A,B:set of 2..n;k,p:integer; 
begin A:=[2..n];B:=[];p:=2; 
repeat 
while not(p in A)do p:=p+1; 
B:=B+[p];k:=p; 
while k<=n do 
begin A:=A-[k];k:=k+p end 
until A=[]; 
for p:=2 to n do if p in B then writeln(p) 
end. 
11.7. 
Massivlər. Onlar üzərində əməllər 
 
Massiv – eyni bir identifikator
larla işarələnən eyni tipli elementlər 
ardıcıllığıdır. Massivlərin təsvirinin ümumi şəkli aşağıdakı kimidir: 
< 
tipin adı > 
=array[
< indeks tiplərinin siyahısı >
]
of
< tip >; 
burada  - düzgün identifikatordur, 
array
, 
of
– 
operatorun işçi 
sözləridir, – kvadrat mötərizələr daxilində bir-
birindən vergüllə ayrılmaqla gətirilən bir və ya bir neçə indeks tiplərinin 
siyahısıdır,  – Turbo Pascal dilinin ixtiyari tipidir. İndeks tipi kimi Turbo 
Pascal-da 
longint
tipindən və 
longint
baza tipi olan diapazon tiplərindən başqa 
ixtiyari nizam tiplərindən istifadə etmək olar. Dəyişəni massiv kimi, onun 
bilavasitə təsviri zamanı, massiv tipinin əvvəl-cədən təsviri olmadan təyin 
etmək olar. 
Məsələn
,
var a,b:array[1..10] of real;
İndeks tipi kimi adətən indekslərin dəyişmə sərhədləri verilən diapazon 
tipindən istifadə edilir. Burada 
OF
sö
zündən sonra gələn  Turbo Pascal-ın 
ixtiyari tipi olduğundan, bu tip xüsusi halda digər massiv də ola bilər. 
Məsələn
,
type mat=array[0..5]of array[-2..2] of array[char] of byte;
, 
bu 
yazılışı aşağıdakı kimi də vermək olar: 
type mat=array [0..5,-2..2,char] of byte
; 
İndeks tiplərinin siyahısındakı elementlərin sayı məhdudlaşdırılmır, lakin 
ixtiyari massivin daxili 
ifadəsinin uzunluğu 65520 baytı aşmamalıdır. 
Kompüter 
yaddaşında massiv elementləri bir-birinin ardınca gəlir və burada 
kiçik ünvanlardan daha 
yüksəklərinə keçid zamanı daha tez massivin ən sağda 
duran in-deksi 
dəyişir. 
Məsələn
,
var a:array[1..2,1..2] of byte; 
 begin a[1,1]:=1; a[2,1]:=2; a[1,2]:=3; a[2,2]:=4; 
end. 
Bu halda kompüter 
yaddaşında ardıcıl olaraq bir-birinin ardınca 1, 2, 3, 4 

---

353 
qiymətlərinə uyğun baytlar düzüləcəkdir. 
Turbo Pascal 
dilində bir mənimsətmə operatoru ilə bir massivin bütün 
elementlərini onunla eyni tipli olan başqa massivə mənimsətmək olar. 
Məsələn
,
var a,b:array[1..5] of single; 
begin 
......
a:=b; 
......