Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
sağlamlığına ciddi fikir verməlidir. Yalnız bu yolla hər bir şəxs yüksək rütbəyə çata bilər. Orada təbiət, coğrafi şərait, din və dövlətin idarə edilməsi üsulları təlim- tərbiyənin əsas amili kimi göstərilmişdir. Əlbəttə, yuxarıdakı şərhlə razılaşmaq olmaz. Azərbaycana gəlikdə isə Zərdüştliyin ən geniş yayılmış olduğu bu ölkədə dini ayinlər əsasında yaranmış təlim-tərbiyə üsulu mövcud olmuşdur. Çox güman ki, Azərbaycan ərazisində bina edilmiş mühüm atəşgədələrin nəzdində istər dini, istərsə də dövrun tələbatından doğan digər təhsil növləri kifayət qədər olmuşdur. Bu dövrdə saray, atəşgədə, atəşgah və ailə məktəbləri mövcud olmuşdur. Sasanilərin hakimiyyəti dövründə isə təhsil ocaqlarına ölkənin iqtisadi-ictimai inkişafı ilə əlaqədar olaraq ibtidai məktəblər və müəyyən peşə məktəbləri əlavə edilmiş oldu. Saray məktəblərində, habelə əyan və rütbə sahiblərinin uşaqları, şahzadələr təhsil alırdı. Bu məktəblərdə dövlət aparatını idarə edə biləcək kadrlar hazırlanırdı. Məktəblər sarayların, dövlət idarələrinin yaxınlığında bazar və izdihamlı yerlərdən uzaqda yerləşirdi. Sinifli cəmiyyətdə ümumi təhsil və təlim-tərbiyədən danışmaq yersizdir. Bu dövrdə təlim-tərbiyə, habelə təhsil sinfi xarakterə malik olmuşdur. Təlim- tərbiyə ocaqlarında ancaq yuxarı sinfin, o cümlədən saray adamlarının, qoşun başçılarının, böyük torpaq sahiblərinin, azatların uşaqları təhsil ala bilərdi. Geniş xalq kütləsinə mənsub olan kəndlilərin, sənətkarların, habelə şəhər yoxsullarının uşaqları istər dini və istərsə də dünyəvi təhsildən məhrum idilər. Məktəblər dörd silkə (təbəqəyə) xidmət məqsədilə dörd bölməyə: uşaqlara, cavanlara, kişilərə və yaşlılara bölünürdü. Yaşlılar uşaqlara, kişilər isə cavanlara təlim-tərbiyə verməyi öhdələrinə götürmüşdü. Təhsil səhər tezdən başlanırdı. Atəşgədələrdə təhsil alanlara gəldikdə onlar bütün günü təhsil alır və həm də orada gecələyirdilər. Dini təhsil alanların məxarici atəşgədələrin hesabına ödənilirdi. Belə ki, orta əsrlərdə, elə indi də dini təhsil alanlar məbədin, kilsə və məscidlərin hesabına saxlanılır. Herodot və Strabonun məlumatına görə uşaqların 5 yaşından etibarən təhsilə başlaması göstərilmişdir. Dinkord və Şahnaməyə gəldikdə bu mənbələrdə uşağın 7 yaşı tamam olduqda təhsilə başlaması fikri irəli sürülür. Zərdüşt dinini qəbul edən hər bir gənc 15 yaşından etibarən həddi-büluğa çatır, bu müddətdən etibarən dini ayinləri yerinə yetirməyə borcludur. Vəndidadda göstərilir: hər bir şəxs 15 yaşından ―sədrə‖ geyinməsə, belinə ―keşti‖ bağlamasa böyük günahkar sayılır 359 . Əyan uşaqlarının təhsil müddətinin qurtarması Herodotda 20, Strabonda isə 24 yaş göstərilmişdir. Saray məktəblərində gənclərin təlim-tərbiyəsinə ancaq 359 Vəndidad. Darmesteterin tərcüməsi, s. 196 – 200. şahzadələr və ustandarlar məşğul olurdu. Digər məktəblərə gəldikdə orada mağlar, onları isə hirbod və yaxud atrvanlar əvəz etməklə təlim tərbiyə işilə məşğul idilər 360 . Həmin məktəblərin təlim-tərbiyə proqramı 3 mühüm hissəyə dini-əxlaqi, fiziki (idman) və yazıb-oxumağa bölünürdü. Təlim-tərbiyənin əsas hissəsini təşkil edən dini və əxlaqi təlim cəmiyyətə üzv olmaq üçün ən zəruri məsələlərdən biri sayılırdı. Belə ki, Büzürgmehrin ―nəsihətnamə‖sində göstərilir ki, hər bir şəxs gecə-gündüzün üçdə birini dini-əxlaqi tərbiyəyə sərf etməlidir; lallar, karlar və şikəstlər bu təlim üsulundan azaddırlar. 7 ilə 15 yaş arasında bir gün bayram edilir. Dost-tanışlar həmin məclisə dəvət olunur. Məbəddə xüsusi dini ayinləri yerinə yetirir, uşaq yuyundurulduqdan sonra məbədin göstərişilə kəlmeyi-şəhadət deyir. ―Sədrə‖ (müqəddəs köynək) geydikdən sonra ―geşti‖ (müqəddəs kəmər) bağlayır. Beləliklə, gəncə Zərdüşt dinini qəbul etdirirlər. A. Kristensen göstərir ki, ―qaranlıq otaqlarda oddanda olan od şölə çəkir, arxasında isə metal alət bərq vurur, ruhanilərin uca və bəzən bəmdən ürəyə yatan zümzümələri eşidənləri ehtizaza gətirir, istər-istəməz özünə cəlb edirdi‖ 361 . Zərdüşt dininin təriqətlərində fiziki tərbiyəyə, xüsusən idmana ciddi yer verilmişdir. Xəstələnmə, zəifləmə Əhrimənin əməllərinə məxsusdur. Ona görə də Əhrimənlə mübarizə aparmaq üçün sağlamlığa, təmizliyə, qüvvətlənməyə ciddi fikir verilməlidir. Sağlam bədən sağlam düşüncəyə malikdir şüarı hələ qədim zamanlardan bizim əcdadımızı düşündürmüşdür. Bir sıra mənbələr də bizim dediyimizi təsdiq edir. O cümlədən Herodot, Ksenefon və Strabonda cıdır, ox atmaq, ov, çovkan, güləş və zubin atmaq kimi idman növləri göstərilmiş. Qədim Azərbaycan atçılığın inkişafında mühüm rol oynamış ölkələrdən biridir. Manna, Midiya, Atropatena və habelə Sasanilər hakimiyyəti dövründə bu ərazidə atçılıq çox inkişaf edib, Yaxın və Orta Şərqdə böyük şöhrət qazanmışdı. Çox güman ki, at ilk növbədə burada əhliləşdirilmişdir. Digər tərəfdən nal, yügən, ağızlıq, yəhər və ikitəkərli araba burada ixtira edilmişdir. Qədim Azərbaycanda at ailə üzvü sayılırdı. Belə ki, dua və nəzir-niyazda ailə ilə birlikdə həmin ailəyə məxsus olan atın da adı çəkilirdi. İstər qədim, istərsə də orta əsr dastanlarında qəhrəmanların adı ilə atlarının adının bir sırada çəkilməsi bizim fikrimizi qismən də olsa təsdiq edir. Firdovsinin ―Şahnamə‖, Nizaminin ―Xəmsə‖, Mənuçehrinin divanında və s. ədəbi əsərlərdə atın adı, onun cəmiyyətdə tutduğu mövqe haqqında dəfələrlə qeyd edilmişdir. Müasir dövrə qədər Atropatenanın gözəl, qıvraq və yaraşıqlı at cinslərinin gəlib çıxması, at tövlələrinin hörməti (müqəssir şah və yaxud rütbə sahibi at tövləsinə girdikdə ona toxunulmur və o bağışlanılırdı) bizim fikrimizi təsdiq edir. Azərbaycanda toy və bayram 360 Yenə orada. 361 Artur Kristensen. İran dər zaman-e Sasaniyan, Tehran, 1317, s. 76. R. Yasəminin tərcüməsi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|