Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
vuruşmada atam Hörmüzdün köməyi ilə onlara qalib gəldi (e. ə. 521-ci il fevralın 5-də). Mən isə Raqadan (Reydən) Pars ordusunu atamın köməyinə göndərdim. Onlarla birlikdə düşmənə mənə qarşı çıxan Gəştasib (e. ə. 520-ci ildə) üsyan edənləri darmadağın etdi. Kitabədə Dara atasını şah deyil, bir əyalətin satrapı adlandırır. III Artakserks (Ərdəşir 356 - 338) Təxt-e Cəmşid kitabəsində öz əcdadı haqqında yazır: Böyük şah, şahlar şahı, ölkələr şahı, bu ərazinin şahı. Mən şah I Artakserksin oğluyam. Artakserks Xaşayarşanın, Xaşayarşa Daranın, Dara isə Gəştasbın, Gəştasb isə Arşamın oğludur 367 . Şübhəsiz, adı bu kitabədə çəkilən Gəştasib Zərdüştün havadarı hesab etmək deyildir. Ona görə ki, bütün dövrlərdə Gəştasib adı ilə adlandırılmış şəxslər çox olmuşdur. Müasir dövrdə Zərdüşt dininə inananların əqidəsinə görə Zərdüşt e. ə. 660 - 589-cu illər arasındakı dövrdə yaşaması zənn edilir 368 . Bu ehtimal pəhləvi mənbələrində az fərqlə təsdiq edilir. ―Ardavirafnamə‖nin I fəslində deyilir ki, müqəddəs və pak din olan bu dinin banisi Zərdüşt öz ideologiyasını əhali arasında yayıb təbliğ etmişdir. Məzdəizm 300 il müqəddəs və toxunulmaz qala bilmişdir. Nəhayət, şər rəmzi olan Əhrimənin köməyi ilə Makedoniyalı İskəndər İrana hücum edib oranı dağıtmışdı 369 . ―Zad Sparam‖ əsərində deyilir: Zərdüşt dininin yarandığı gündən 300 il sonra İran taxt-tacı aradan getmişdir. Şübhəsiz ki, bu əsərdə də İskəndərin hücumu nəzərdə tutulur (Zad Sparam, 23-cü fəsil, 12-ci fəqərə; Zərdüşt haqqında). ―Bəndhüş‖də deyilir: Kəyan sülaləsinin (Əhəmənilər - A. F.) hakimiyyət başına keçməsindən İskəndərin vəfatına qədər olan müddət 329 ildir. Buna görə də Zərdüşt e. ə. 595-ci ildə peyğəmbər olmasını elan etmişdir. Bəndhüşə görə İskəndər 14 il hökmranlıq etmişdir (Bəndhüş, 44-cü fəsil, 7-8-ci fəqərələr). Ərəb müəllifi Məsudi deyir: mağların rəvayətinə görə onların peyğəmbərləri olan Zərdüşt ibn Spitmanın dövründən İskəndərə qədər olan müddət 258 ildir 370 . Məsudi başqa əsərində bu müddəti 280 il qeyd etmişdir 371 . Əbu Reyhan Biruni də Zərdüşt ilə İskəndər arasında olan müddəti 250 il hesab edir 372 . ―Qatha‖ kitabında Zərdüşt dörd yerdə Gəştasibin adına toxunur 373 . Mənbələrdə Zərdüşt haqqında olan müxtəlif və rəngarəng məlumatın olduğuna baxmayaraq hələ də onun yaşayıb-yaratdığı dövr dəqiq müəyyən edilməmişdir. 367 М. А. Дандамаев. Иран при первых Ахеменидах. Москва, 1963, с. 41 – 79. 368 İ. Purdavud. Göstərilən əsəri, s. 120 – 130. 369 Ardavirafnamə, IV – XII. 370 Əl-Məsudi. Müruc əz-zəhəb və əl-məadin əl-cöhvər. Paris. 1861. 371 Yenə orada. 372 Əbu Reyhan Biruni. Göstərilən əsəri, s. 267. 373 Purdavud. Qatha, Bombey, 1927, s. 120 – 125. Müqəddəs külliyyat olan Avesta Azərbaycan, İran, habelə Orta Asiya ərazisində yaşayan tayfa və qəbilələrin həyat tərzi və məişətini özündə əks etdirən ən qədim mənbədir. Öz quruluşuna görə Avesta çoxtəbəqəli olmaqla bərabər, eyni zamanda müxtəlif hadisə və faktları özündə cəmləşdirən dini kitabdır. Burada təkrarlara, habelə ziddiyyətli fikirlərə tez-tez təsadüf edilir. İstər Avestanın dili, istərsə onun yazı üslubu, ayrı-ayrı fraqmentləri rəngarəng olub, tarixən tayfa və qəbilələrin şifahi dilinin forma və təfəkkür tərzini özündə əks etdirir. Bu baxımdan da kitabda çoxtəbəqəli məlumatların toplanmasına, habelə onun lüğət fondunun tərkibinə görə yarım əsr ərzində bir sıra avestaşünaslar onun həqiqi Avesta olmasına şübhə etmişlər. Müqəddəs dini kitab olan Avestanın meydana çıxması Azərbaycan və İran xalqlarının çoxəsrli yaradıcılıq bacarığına, onların folklorunun ən yüksək səviyyədə yaranıb inkişaf etdiyini göstərən əsas amildir. Avesta istər iqtisadi- ictimai inkişaf qanunlarına uyğun tərzdə tayfa və qəbilələrin birləşib xalq halını alması, istərsə də köçəri-maldar tayfaların oturaq həyat tərzinə alışıb əkinçiliklə məşğul olmaları və nəhayət, sinifli cəmiyyətin meydana çıxdığı dövrün məhsuludur. Avestanın bir sıra ölkələrdə təkallahlığın meydana çıxmasında böyük rolu olmuşdur. Avesta hindlilərin ―Rıkvıda‖ və yəhudilərin ―Tovrat‖ kitabı kimi dünyada ən qədim dini ştablardan biri olmaqla bərabər o, eyni zamanda Tunc dövrünün məhsuludur. Avestada müharibələrdən və metal alətlərdən bəhs edilsə də bu kitabda dəmir filizinin adına təsadüf edilmir. Holland alimi Pileyə görə Avesta eramızdan 860 il əvvəlki dövrün məhsuludur. İran alimi Purdavud yazır: Avestanın (Yəsnanın—A. F.) hissəsi olan ―Qatın‖ (Qatha) dil xüsusiyyəti, onun lüğət fondu bizə imkan verir ki, onun meydana çıxdığı dövrü e. ə. II minilliyin sonuna aid edək 374 . İ. H. Əliyev yazır: Yəsnanın hissəsi olan Qatlar e. ə. VIII - VII əsrə aid olmaqla daha qədim və ilkindir. Hətta imkan daxilində Avestanın bir sıra motivlərini e. ə. II minilliyə aid etmək olar 375 . Avestanın meydana çıxdığı dövr də ona aid olan digər məsələlər kimi mübahisəlidir. Bir sıra tədqiqatçı Avestanın İranın şərqində Orta Asiyada meydana çıxmasını iddia edir (V. Qeyqar, Bartolomey, Markvart, V. V. Bartold, V. V. Struve, A. A. Freyman, H. Nuberq, Y. Bertels, V. Q. Henninq və başqaları). Digər avestaşünaslar isə, onun İranın şimal-qərbində yaranması fikrini müdafiə edir (F. Şpikel, J. Darmesteter, Cekson, E. Herstfeld, A. Meyye, P. Tedesko, A. O. Makovelski və s.) 376 . Hər iki fikri irəli sürən tədqiqatçılara hədsiz rəğbət bəsləyənlər vardır. Lakin hələlik bu məsələ həll edilməmiş və hansı qrupun üstün gəlməsi təsdiq edilməmişdir. 374 Yenə orada, s. 121. 375 İ. H. Əliyev. История Мидии. Баку, 1960, с. 14. 376 Yenə orada. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|