Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
digəri isə şər - Anhra Manyu (Əhrimən) dir. Zərdüştiliyin tərəfdarlarına görə baş ilahi Hörmüzddür. Onu da müqəddəs od təmsil edir. Zərdüşt dininə inananların atəşgədələrində müqəddəs od daima şölə çəkib yanmalıdır. Zərdüştilər müqəddəs oda sitayiş edir, onun şərəfinə qurbanlar verirdilər. Möbədlər xalqın başına gələn bütün bəlaları və müsibətləri qəddar ruhun - Əhrimənin üzərinə yıxırdılar. Onlar mövcud ictimai quruluşun ilahi bir mənşəyə malik olduğunu təbliğ edirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Zərdüştün anadan olduğu yer haqqında tədqiqatçıların fikri müxtəlifdir. Bəziləri Zərdüştün Bəlxdə, müasir Zərdüştilər isə öz peyğəmbərlərinin Atropatenada anadan olmasını bildirir ki, bütün fərziyyələrdən güclü və inandırıcıdır. Zərdüşt yunan mənbələrində Qazaka, ərəblərdə Cənzə, müasir dövrdə isə Təxt-e Süleyman adlanan yerdə, bir sıra alimlərə görə Urmaitdə anadan olmuşdur. Çox güman ki, bu səbəbə görə də Urmu gölünün suyu, həmin dövrdən etibarən müqəddəs hesab edilirdi. Bütün atəşgədələr arasında Qazakada olan Azərgəşəsp atəşgədəsi daha məşhur idi. Yaqut Həməvinin göstərdiyinə görə, Cənzə (Qazaka) Marağa ilə Zəncan, Zur və Dinəvər şəhərləri arasında yerləşir. O, şəxsən orada olan atəşgədələri görmüşdür 396 . İbn Xordadbehin yazdığına görə, Sasani şahları tac qoyduqdan sonra Mədaindən piyada buraya gələrək atəşgədəni ziyarət edirdilər 397 . Bir sıra yunan tarixçiləri onun xəzinəsinin zəngin olması haqqında məlumat vermişlər. İbn Xordadbeh, Bəlazuri, Məsudi Həmzə İsfəhani, Yaqut Həməvi, Həmdullah Qəzvini, Əbul-Fida, Əbu Reyhan Biruni Zərdüştün Azərbaycanda anadan olmasını söyləmişlər. Biruni yazır ki, Zərdüşt peyğəmbərliyə Savalan dağında çatmışdır. Ən mühüm atəşgədələrin Atropatena ərazisində mövcud olması, digər tərəfdən Zərdüştün özünün bu ərazidə doğulub boya-başa çatması öz-özlüyündə belə Atropatenanın dini mərkəzə çevrilməsinə bilavasitə şərait yaratmışdır. Bundan başqa Atropatena həm də Zərdüşt dininin ideoloji və təlim mərkəzinə çevrilmişdi. Dövrün ən görkəmli din xadimləri (möbədan-e möbədlər) Cənzədə təhsil alır və ölkədə olan digər atəşgədələrə göndərilirdilər. Xüsusilə, Sasanilərin dövründə Azərbaycanın dini mərkəz olması daha qabarıq şəkildə nəzər-diqqəti cəlb edir. Sasanilər sülaləsindən Ərdəşir (226 - 241) öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə Zərdüşt dinindən istifadə etməyə çalışırdı. Bu səbəbə görə də o, var gücü ilə Zərdüşti ideoloji ehkamlarının bütün İrana yayılmasına və onun ən qabaqcıl nəzəriyyəyə çevrilməsinə canfəşanlıq göstərirdi. Dinkorda görə: Böyük hökmdar Ərdəşir Avestanın toplanmasını möbədlərin möbədi (herbodane herbod) Tanserə tapşırdı. Tanser həmin dövrün ən görkəmli alimlərindən biri idi. Bu haqda Məsudi deyir ki, o, tayfalar hakimi əmirlərindən biri, atası isə fars hakimi idi. 396 Yaqut Həməvi. Möcəm əl-buldan, Leypsiq, 1949, s. 6 – 7. 397 İbn Xordadbeh. Əl-məsalik və əl-məmalik, Liden, 1870, s. 65. Lakin Tanser zahidliyi və pəhrizkarlığı üstün tutaraq, hakimiyyətdən əl çəkdi. Tanser Sasanilər hakimiyyətinin genişlənməsində Ərdəşirə kömək etməklə bərabər, tayfalar hökmranlığını ona tabe olmağa dəvət etdi. Mənbələrin göstərdiyinə görə Tanser ―Avesta‖nın toplanmasına rəhbərlik etmişdir. Birinci Şapur (242 - 272) atasının yolu ilə gedərək ―Avesta‖nın toplanılmasına böyük fikir verirdi. Onun bütün hissələrinin toplanması əmrini verməklə bərabər, eyni zamanda yığılmasını da təşkil etmişdi. Lakin bu işi II Şapur (309 - 370) başa çatdırdı. Onun dövründə möbədane möbəd Azərbad Mehr Spənd kitabda (―Avesta‖da) olan bütün lüğət fərqlərini aradan qaldırıb, onu tamamladı. Onun tərəfindən tamamlanan kitaba ―Xurd Avesta‖ 398 adı verildi. Azərbaycanla yanaşı Rey və Yaxın Şərqin dini mərkəzlərindən biri olmuşdur. Bir sıra alimlər belə hesab edirlər ki, Rey Zərdüştün anadan olduğu yerdir. Bu ad Raqa adı ilə Bisütun qayalarında yazılmışdır. XIX əsrdən onu Zərdüştün Raqası adlandırırlar. Pəhləvi tərcümələrində Reyin Azərbaycanda olması söylənilir 399 . Məşhur yunan coğrafiyaşünası Ptolomey (eramızın II əsri) Reyin adını çəkir. Reyin xarabaları müasir Tehran şəhərinin yaxınlığında qalmaqdadır. Rey keçmişdə müqəddəs şəhərlərdən biri sayılmaqla bərabər, həm də İran ruhanilərinin dini mərkəzi idi. Yaqut Həməvi Reyin Dəmavənd dağının ətəyində olmasını göstərir. Məhəmməd Təbərinin dediyinə görə, Musmuğan qardaşı ilə birlikdə ərəblərə əsir düşmüş və onun qızı Bağdada sovqat aparılmışdı. Pəhləvi dilində ―Mus‖ muğların (ruhanilərin) başçısına deyilir. Muğanların böyüyü Mus Atropatenanın mərkəzi şəhəri olan Şizdə otururdu. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə Rey muğlarına və atəşgədələrinə Şizdən rəhbərlik edilirdi. Dinkorda görə, Avestanın bir nüsxəsi Azərbaycanın Şiz şəhərində olan məşhur Azərgəşəsp atəşgədəsində, başqa nüsxəsi Təxt-e Cəmşiddə (Pereopolis) olan dövlət arxivində saxlanılırdı. Avestanın dini mahiyyət daşımasına baxmayaraq, onu bir sıra qədim xalqların, o cümlədən qədim Azərbaycan xalqının mədəniyyətini, adət və ənənəsini, tarix və coğrafiyasını özündə əks etdirən böyük bir ensiklopedik kitab adlandırmaq olar. Avestanın Makedoniyalı İskəndər tərəfindən yandırılması faktını bir sıra mənbələr, o cümlədən ―Karnameyi Ərdəşir Papakan‖, ―Tanserin məktubu‖, ―Ardavirafnamə‖ və s. təsdiq edir. Tanserin məktubunda deyilir: ―Bilirsənmi? 12 min öküz dərisində yazılmış bizim dini kitabı İskəndər İstəxrdə yandırmışdır 400 . ―Ardavirafnamə‖də həmin bu fikir təkrar olunur. İbrahim Purdavuda görə də, Avestanın bir nüsxəsi 398 Ruzbeh Dayvidadın oğlu Abdulla ibn Müqəffə (Zahirdə müsəlman, əslində isə Zərdüşti) Avestanı 760-cı ildə pəhləvi dilindən ərəb dilinə tərcümə etmişdir. Hal-hazırda onun tərcümə etdiyi ―Avesta‖ London muzeyində mövcuddur. 399 İbrahim Purdavud. Qatha, Bombey, 1927, s. 49. 400 Tanserin məktubu, s. 12. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|