Mühaz rə 1 relyef haqqinda ümum məlumat relyef formaları V
Yüklə 187,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
istər müasir geosinklinal sahələrdə,istərsə də tektonik fəal zonalarda tangensial təzyiqin törətdiyi mürəkkəb hərəkətlərdir. Müasir geotektonika elmində qırışıq əmələ gətirən hərəkətlərin təbiət və xarakterinə dair əsas iki fikir mövcuddur.Birinci fikrə görə qırışıq əmələ gəlməsinin başlıca səbəbi şaquli hərəkətlər,ikinci fikrə görə isə üfüqi hərəkətlərdir. Şaquli hərəkətlər zamanı
Yer səthinin qabarması (qalxması) nəticəsində,qalxan sahələrin yamaclarında qravitasiya təsiri altında qırışıq əmələ gəlir.
Lakin həddən artıq sıxılmış,böyrü üstə aşmış və izoklinal qırışıqların,eləcə də bir çox zonalarda müəyyən edilmiş tektonik örtüklərin yaranmasını tək şaquli hərəkətlərin,yaxud qalxmaların yamaclarında qravitasiya qüvvəsinin təsiri ilə izah etmək mümkün deyil.Bu növ qırışıqların və tektonik örtüklərin (xüsusilə böyük miqyasda) əmələ gəlməsini yalnız üfüqi hərəkətlərin təsiri ilə izah etmək mümkündür. Ən böyük dərəcəli şaquli tektonik hərəkətlər materik və okeanların paylanmasını və konfiqurasiyasını,dənizlərin transqressiyasını və reqqressiyasını şə rtləndirir,bunların məcmuyu isə Yer səthində iqlimin dəyişməsinə səbəb olur. Müasir dövrdə geotektonika elmində tektonik hərəkətlərin təbiətinə aid müxtəlif fikirlərin mövcud olmasına baxmayaraq,şaquli hərəkətlərin relyefin ən böyük planetar formalarının yaranmasında rolu şübhəsizdir. Q ı r ış ı q l ıq v ə o n u ə m ə l ə g ə t i r ə n h ə r ə k ə t l ə r i n r e l y e f ə m ə l ə g ə l m ə s i n d ə r o l u.Q ı r ı ş ı q s t r u k t u r l a r ı n r e l y e f d ə t ə z a h ü r ü.Qırışıq tektonik strukturlar başlıca olaraq geosinklinal qurşaqlar üçün səciyyəvidir.Çox mürəkkəb inkişaf yolu keçmiş və milyon,on milyon illər ərzində ekzogen amillərin təsirinə məruz qalmış,peneplenləşmiş qədim geosinklinal qurşaqlarda qırışıq strukturları müasir relyefdə öz təzahürünü tapmır.Cavan geosinklinal qurşaqlarda olan qırışıq strukturlar,xüsusilə neogen-dördüncü dövrdə yaranmış qırışıqlar isə relyefdə bu və yaxud digər dərəcədə təzahür edir və öz morfologiyasına uyğun relyef formaları əmələ gətirir. Melikov Behruz
Qırışıq strukturların relyef əmələ gəlməsində rolu,həmçinin həmin strukturları təşkil edən süxurların xassəsindən (litoloji tərkibindən,denudasiya davamlığından) çox asılıdır.Adətən denudasiya proseslərinə az davamlı süxurlardan qurulmuş qırışıqlar isə uzun müddət özünə məxsus relyef formasını saxlayır.Bundan əlavə,qırışıqların tektonik fəallığı da onların relyefdə təzahür etməsinin əsas səbəblərindən biridir. Ən sadə tektonik qırışıqlar antiklinal və sinklinallardır.Simmetrik quruluşlu antiklinal və sinklinal struturlarda adətən az rast gəlinir və bunlar denudasiya prosesləri təsirinə az məruz qaldıqda Yer səthində simmetrik tirələr və dərələr (çökəklər) yaradır.Lakin çox hallarda antiklinal qırışıqları tektonik qırılmalar kəsir,onların ox müstəvisi bu yaxud başqa qanada meyl edir,yan təzyiq nəticəsində antiklinal qırışıqlar yayılmışdır.Geosinklinal-orogen zonalarda maqmatizm prosesləri də qırışıq strukturların morfologiyasını dəyişdirir və onları mürəkkəbləşdirir.Buna görə də qırışıq strukturların relyefdə təzahürü oduqca mürəkkəbdir. Daha böyük və tərkibcə mürəkkəb qırışıq strukturlar a n t i k l i n o r i u m və s i n k l i n o r i u m adlanır.Antiklinoriumlar Yer səthində böyük dağ silsilələri,sinklinoriumlar isə çökəklər əmələ gətirir.Bir neçə antiklinorium və sinklinoriumlardan ibarət olan daha böyük qalxmalar meqantikilinorium adlanır.Meqantikilinoriumlara Yer səthində böyük dağ sistemləri (məsələn,Böyük Qafqaz,Alp dağları və s.) müvafiq gəlir.Bir neçə antiklinorium və sinklinoriumu ə hatə edən böyük tektonik əyilmə zonaları meqantiklinorium adlanır.Bunlara dağ sistemlərini ayıran böyük dağarası çökəklər müvafiq gəlir (məs.Zaqafqaziyada Rion-Kür dağarası çökəkliyi). Qırışıq strukturların məcmuyundan təşkil olmuş dağ sistemləri və silsilələri eroziya-denudasiya prosesləri təsirinə məruz qaldıqca fərdi strukturların relyefdə təzahürü xarakter cəhətlərini itirir,onlar erozion dərələrlə və başqa ekzogen relyef formaları ilə çox parçalanır və beləliklə struktur-denudasion relyefin müxtəlif tipləri yaranır.Belə relyef üçün həm stuktur,həm də erozion-denudasion relyef formalarının məcmuyu səciyyəvidir. Melikov Behruz
Dağlıq sahələrdə qırışıqlarla relyefin münasibəti olduqca
mürəkkəbdir.Yuxarıda qeyd edildiyi kimi,yalnız cavan qırışıqlar Yer səthində özünə məxsus relyef formaları yaradır.Antiklinal qırışığa yer səthində tirələr,sinklinallara isə həmin ölçüdə dərələr uyğun gəldikdə düz tektonik relyef (yaxud düzgün morfostruktur) əmələ gəlir. Təbiətdə əksər halda eroziya- denudasiya prosesleri terefinden bu və yaxud digər dərəcədə dəyişilmiş antiklinal qırışıqlara rast gəlirik. Çox hallarda antiklinal qırışığın tağı boyu çay dərəsi uzanır və bunun nəticəsində struktur ilə relyefin arasında münasibət pozulur- müsbət struktur sahəsində mənfi relyef forması yaranır. Səth formasının struktur ilə bele uyğunsuz münasibəti nəticəsində yaranan relyef “çevrilmiş” relyef (yaxud inversion relyef) adlanır. Bu halda bir qayda olaraq antiklinala paralel uzanan sinklinallara relyefin müsbət forması (sinklinal dağlar, ya tirələr) uyğun gəlir.Qırışıqlarla relyefin münasibətini araşdıraraq Y.A.Meşşeryakov düzgün,keçid (strukturun bir hissəsi yaxud qanadı denudasiya prosesləri təsiri ilə yuyulub dağıldıqda) və çevrilmiş (inversion) morfostruktorlar ayırır. Antiklinal qırışıqların morfologiyasından uzunluğundan, enindən, şaquli amplitudundan) və onun quruluşundan möhkəm və yumuşaq çöküntülərin növbələşməsindən asılı olaraq bir qırışıq üzərində denudasiya təsiri ilə mürəkkəb relyef formaları yaranır. ntensiv qırışıqlıq sahələrində antiklinallar çox sıxıldığından ensiz olur və relyefdə bəzən uzunsov daraqvari tirələr əmələ gətirir. M o n o k l i n a l strukturda çöküntü süxur layları bir tərəfə eyni yatımlı olur və yer səthi topoqrafiyası lay səthi topoqrafiyasına uyğun gəlir,süxur qatlarının başını dik yamacda yer səthi kəsir.Monoklinal strukturda müxtəlif davamlılığı olan laylar növbələşdikdə daha möhkəm laylar strukturun uzanma istiqamətində uzanan tirələr əmələ gətirir.Eroziya və denudasiyanın təsiri altında monoklinal strukturlar sahəsində xüsusi struktur relyef tipi-kuest relyefi əmələ gəlir. Melikov Behruz Yüklə 187,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|