Mühaz rə 1 relyef haqqinda ümum məlumat relyef formaları V

  Kuest  tirəsinin  yamacları  asimmetrik  quruluşda  olur.Azmaili  yamac 

möhkəm layların yatımına uyğundur (struktur yamac),dik yamac (astruktur yamac) 

isə layların başını kəsir. 

  Kuest  tirələri  ərazinin  mütləq  yüksəkliyindən,kuest  strukturların 

böyüklüyündən,ərazinin  parçalanma  dərəcəsindən,kuesti  təşkil  edən  möhkəm  və 

yumşaq  süxur  qatlarının  qalınlığından  asılı  olaraq  çox  müxtəlif  ölçüdə 

olur.Mərkəzi  Qafqazın  şimal  yamacında  kuestlər  böyük  məsafədə  uzanan  yüksək 

dağlıq və orta dağlıq silsilələr əmələ gətirdiyi halda (qayalı silsilə və başqaları),çox 

yerdə nisbi hündürlüyü 10 m,yaxud 100 m olan qısa tirələr yaradır.Kuest relyef tipi 

Böyük  Qafqazın  şimal  yamacından  başqa  Krım  dağlarının  şimal  ətəyində,Paris 

hövzəsinin şərq və cənub-şərqində və bir çox başqa yerlərdə xüsusi “geomorfoloji 

landşaft” yaradır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Melikov Behruz

---

MÜHAZ RƏ 6 

 

RELYEF N MORFOMETR YASI 

 

  Yer səthi relyefinin morfometriyasını (kəmiyyət göstəricilərinin) öyrənilməsi 

böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.Morfometrik  tədqiqatlar  relyefin  bir  sıra    mühüm 

xüsusiyyətlərini  müəyyən  etməklə  yanaşı,həm  də  müxtəlif  praktik  məsələlərin 

həllində geniş istifadə edilir. 

  Relyefin  ən  mühüm  morfometrik  göstəricilərindən  biri  yer  səthində 

hündürlüklərin  paylanmasıdır.Bu  göstərici  adətən  topoqrafik  və  hipsometrik 

(okean və dənizlərdə batimetrik) xəritələrdə istifadə ediıir. 

  Dəqiq  tərtib  edilmiş  xəritələr  üzərində  aparılan  ölçü  işləri  və  hesablamalar 

nəticəsində  materiklərin orta  yüksəkliyi,okeanların  orta dərinliyi  yer  səthinin orta 

hündürlüyü,quruda və oken dibində ən dərin çökəklərin dərinliyi,ən uca zirvələrin 

hündürlükləri müəyyən edilir.Burada hündürlüklər,okean və dənizdə isə dərinliklər 

okean  səviyyəsindən  heablanır(bunun  hündürlüyü  sıfır  səviyyə  qəbul 

edilmişdir).Aparılan hesablamalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki,yerin səthinin 

orta hündürlüyü-2450 m-dir. 

  Quruda  ən  uca  zirvə  Himalay  dağlarındakı  Comolunqma  zirvəsi 

(8880m),okeanda  ən  dərin  çökəklik  isə  Sakit  okeandakı  Marian  çökəkliyidir 

(11034m).Yer  səthi  relyefinin  ümumi  amplitudu  20014  metrdir.Bu  quruda  8434 

metrə bərabərdir (Comolunqma 8880m,Turfan çökəkliyi -154m). 

  Yaxın  məsafədə  yüksəkliklərin  amplitudu  böyük  həddə  çatdıqda  4-5km  və 

daha  çox-(7-8km-ə  qədər)  relyefin  kontrastlığı  artır,bu  isə  səthin  bir  sıra  başqa 

morfometrik  göstəricilərinin  (məs.  səth  meyilliyinin,üfüqi  və  dərinlik 

parçalanmasının) və i.a. artmasına və bununla əlaqədar olaraq müasir geomorfoloji 

proseslərin (eroziya,yamac prosesləri və s.) daha güclü getməsinə səbəb olur. 

  Quruda dəniz səviyyəsinə nisbətən yüksəkliklərin prçalanmasın görə relyefin 

səviyyələri  fərqlənir.Okean  səviyyəsindən  (0-dan)  200metr  hündürlüyə  qədər 

sahələr  o  v  a  l  ı  q    adlanır(Qərbi  Sibir,Kür-Araz,Xəzəryanı  ovalıqlar  və 

s.),hündürlüyü  200metrdən  artıq  olan  düzənliklər  y  ü  k  s  ə  k  d  ü  z  ə  n  l  i  k  , 

Melikov Behruz

---

düzənliklər  üzərində  ucalan  geniş  dalğalı  təpəli  sahələr  isə  y  ü  k  s  ə  k  l  i  k  l  ə  r  

adlanır.Düzənliklər  və  dağətəyində  nisbi  hündürlüyü  200m-ə  qədər  olan,əksər 

halda dairəvi və oval şəkilli kiçik,yüksəklilərə t ə p ə  deyilir. 

  Relyefin dha hündür sahələri y a y l a (bunun səthi adətən hamar olur),d a ğ l 

ı q  y a y l a (yayla və dağlardan ibarət olur) və d a ğ l ı q  relyef adlanır.Bunların 

dəniz səviyyəsindən hündürlüyü müxtəlifdir. 

  Hündürlüyünə görə dağlar əsasən üç yerə ayrılır:a l ç a q  dağlar(1000-1200 

m-ə  qədər),orta  dağlar  (1000-1200  m-dən  2000-2500  m-ə  qədər)  və  uca  dağlar 

(2500 m-dən hündür).Alçaq,orta və uca dağların yüksəklik həddinə aid göstərilən 

rəqəmlər qəti deyilir.Bəzi müəlliflər 1000 m-ə qədər alçaq dağlıq,1000-2000 metr 

arasında orta dağlıq (bəziləri isə orta dağlığı 1000-3000 metr yüksəklilər arasında 

ayırır)  verilən  axırıncı  rəqəmlərdən  yuxarı  yüksək  dağlıq  ayırılar.Bununla  yanaşı 

5000 m-dən yuxarı ən uca dağlar ayıran müəlliflər də vardır. 

  Okeanlarda dərinliyinə görə aşağıdakı səviyyələr ayrılır:n e r i t z o n a (0-

200 m dərinliklərdə),b a t i a l (200-3000m),a b i s s a l (3000-6000 m) və h i p a b i 

s s a l (6000 m-dən dərin). 

  Relyefin  başqa  mühüm  morfometrik  göstəriciləri  səthin  parçalanma  sıxlığı 

(yaxud  üfüqi  parçalanma)  və  dərininə  parçalanması,ümumi  parçalanma,yer 

səthinin ümumi meyillik dərəcəsi və s.dir. 

  Bu  göstəricilər  adətən  iri  miqyaslı  topoqrafik  xəritələrdə  aparılan  ölçü  və 

hesablama  işləri  ilə  kameral  şəraitdə  müəyyən  edilir  və  hər  bir  elementə  dair 

aşağıdakı xüsusi xəritələr tərtib edilir. 

  Üfüqi  p a r ç a l a n m a  x ə r i t ə s i.Bu xəritəni tərtib edərkən tədqiqatın 

miqyasından  asılı  olaraq  topoqrafik  xəritə  kvadratlara  bölünür,yaxud  xəritədəki 

kvadratlardan  istifadə  edilir.Hər  kvadratın  daxilində  erozion  formaların  uzunluğu 

ölçülür.Alınan  rəqəm  kvadratın  sahəsinə  bölünür  və  həmin  kvadratın  ortasında 

yazılır.Sonra  qəbul  olunmuş  bölgüyə(şkalaya)  görə  (bu  yenə  də  tədqiqatın 

miqyasından  və  ərazinin  elyef  xüsusiyyətlərindən-dağlıq,yaxud  düzənlik 

olmasından sılı olaraq müxtəlif hədlərdə götürülə bilər) kvadratlar ştrixlənir,yaxud 

rənglənir.Sıxlıq artdıqca ştrixlər,yaxud rənglər tünd verilməlidir.Üfüqi parçalanma 

Melikov Behruz

---