Mühaz rə 1 relyef haqqinda ümum məlumat relyef formaları V
Yüklə 187,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜHAZ R Ə 5 TEKTON K H ƏR ƏK ƏTL ƏR N RELYEF
Çevrilmiş morfostruktura relyef ilə geoloji struktur arasında əks münasibət olan sahələr aid edilir.Bu halda müsbət struktura yer səthində mənfi relyef forması və bunun əksinə olaraq,mənfi struktura relyefin müsbət orması uyğun gəlir.Məsələn,antiklinal strukturun oxu üzrə dərin çay dərəsi əmələ gəldikdə,yaxud sinklinal struktur ətraflardan ucalan dağ əmələ gətirdikdə,relyef ilə sturktur arasında tam əkslik yaranır. Endogen qüvvələrin yaratdığı ən böyük relyef formalarını .P.Gerasimov g e o t e k t u r a (materiklər,okean çökəkləri,orogen qurşaqları),onu təşkil edən ayrı- ayrı böyük tektonik relyef formalarını isə m o r f o s t r u k t u r (Alp,Qafqaz dağları,Qara dəniz çökəkliyi və s.) morfostrukturların üzərində ekzogen amillərin fəaliyyəti ilə
yaranan formalrı isə morfoskulptura (çay dərəsi,yarğan,barxan,gətirmə konusu və i.a.) adlandırır. O.K.Leontyev geotektura anlayışı əvəzinə p l a n e t a r m o r f o s t r u k t u r anlayışını irəli sürür.Morfostruktur həcmindən asılı olaraq bir sıra dərəcələrə ayrılır (I,II,III və s.).Ən
kiçik morfostruktur bölünməz olub,tək antiklinal,monoklinal,braxiform,yaxud sinklinal qırışığa,kiçik qırılma strukturuna müvafiq gəlir. Relyefin morfostruktur təhlili zamanı geoloji strukturla yer səthi relyefinin münasibəti hərtərəfli və dəqiq öyrənilməlidir. Melikov Behruz
MÜHAZ RƏ 5 TEKTON K HƏRƏKƏTLƏR N RELYEF Ə
Yer qabığı relyefinin əmələ gəlməsində endogen tektonik hərəkətlərin rolu böyükdür.Tektonik hərəkətlər nəticəsində dənizlərdə,göllərdə və quruda əmələ gələn və əksər hallarda üfüqi vəziyyətdə yatan çöküntü qatlarının normal yatım şə raiti pozulur və müxtəlif geoloji strukturlar əmələ gəlir. Tektonik hərəkətlərin aktivliyi və xarakteri cəhətdən platformalar və geosinklinallar bir-birindən kəskin fərqlənir.Tektonik hərəkətlər platformalarda geoloji vaxt etibarı ilə özünü olduqca zəif (qalxma və enmə amplitudu az olur),geosinklinal sahələrdə isə daha aktiv göstərir.Burada qalxma və enmə amplitudu qısa geoloji vaxtda böyük həddə çatır. Tektonik hərəkətlər platforma və geosinklinallarda relyefin formalaşmasına və inkişafına müxtəlif şəkildə təsir göstərir.Bu vəziyyət geoloji vaxt keçdikcə dəyişir,yəni daha qədim geoloji dövrlərdə geosinklinal rejimə malik olan sahələr sonralar platformaya çevrilir.Yer qabığının geotektonik inkişafı mürəkkəb olduğu kimi,onu relyefi də çox mürəkkəbdir və bunun başlıca səbəbi ayrı-ayrı sahələrdə tektonik hərəkətlərin xarakterinin (qırışıqlı, faylı, üfüqi və şaquli hərəkətlər), davamlılığının və sürətinin müxtəlif olmasıdır. Yer səthində olan böyük geomofoloji vahidlər (dağlar, yaylalar, silsilələr, çökəklər və hətta düzənliklər) bilavasitə tektonik hərəkətlər nəticəsində əmələ gəlmişdir. Yer qabığı daimi hərəkətdədir.Bu hərəkətin istiqaməti və sürəti öz müxtəlifliyini relyefdə əks etdirir.Buna görə yer qabığı relyefinin əsas formalarını ə mələ gətirən tektonik amilə heç vaxt passiv bir amil kimi baxmaq omaz.Lakin bu məsələyə tektonik hərəkətlərin əmələ gətirdiyi strukturların relyefdə özünü nə dərəcədə əks etdirməsi nöqteyi-nəzərindən yanaşdıqda o bir qədər mürəkkəbləşir. Yer qabığında qədim geoloji eralarda baş vermiş tektonik hərəkətlərin əmələ gətirdiyi strukturlar və bunlara müvafiq olan relyefin böyük formaları sonrakı Melikov Behruz
eralarda xarici amillər tərəfindən tamamilə dəyişilmişdir.Məsələn,kaledon və hersin dağ əmələgəlmə mərhələlərində yaranmış yüksək dağlar hazırda peneplen şə klində,yaxud təpəlik şəklində qalmışdır.Bir çox yerlərdə isə onların yerində böyük abraziya düzənlikləri və ovalıqlar yerləşir. Neotektonik mərhələdə yenidən fəallaşan kaledon və hersin qırışıqlığı sahələrində yalnız faylı (qaymalı) dağ silsilələri və qraben tipli dağarası,dağdaxili çökəklər yaranmışdır.Bunların hər ikisi öz morfoloji quruluşuna görə cavan qırışıq və qırışıq-faylı hərəkətlərin yaratdığı formalardan fərqlənir. Tektonik hərəkətlərin üç əsas tipi ayrılır:şaquli rəqsi hərəkətlər,qırışıq əmələ gətirən və qırılma əmələ gətirən (faylı) hərəkətlər.Neogen və dördüncü dövrdə baş verən tektonik hərəkətlərin məcmu neotektonik hərəkətlər kimi ayrılır. Ş a q u l i r ə q s i (epeyrogenik) hərəkətlərin relyef əmələ gəməsində olduqca böyük rolu vardır. Bu növ hərəkətlər istiqamətinə (qalxma,enmə), miqyasına (yayılma sahəsinə görə) görə müxtəlif olur və çox müxtəlif miqyasda relyef formaları əmələ gətirir. Ən yüksək dərəcəli şaquli hərəkətlər böyük strukturların sərhəddindən asılı olmayaraq,Yer qabığının çox geniş sahələrini əhatə etməklə,relyefin ən böyük formalarını (materikləri,okean çökəkliklərini) yaradır.Adətən müxtəlif istiqmətli ş aquli hərəkətlərin hakim olduğu birinci dərəcəli planetar relyef formaları,Yer qabığının xassəsinə görə bir-birindən kəskin fərqlənir. kinci dərəcəli şaquli hərəkətlər platforma və geosinklinal qurşaqlarda yerləşən iri müsbət və mənfi relyef formalarını əmələ gətirir.Platformalardakı antekliz-yüksəklilər və sineklizlər-çökəklər,geosinklinal qurşaqlarda yerləşən dağ sistemlərinin və böyük dağarası çökəklərin,yaylaların yaranmasını bu hərəkətlərlə izah edirlər. Üçüncü dərəcəli şaquli hərəkətlərin yayıldığı sahə nisbətən kiçik olur.Bu hərəkətlər nəticəsində qırışıq-faylı və stolvari-faylı dağlar və çökəklər yaranır.Qeyd etmək lazımdır ki,son zamanlar qırışıq-faylı və faylı dağlıq qurşaqların əmələ gəlməsini tektonik hərəkətlərin tamamilə başqa növü ilə ə laqələndirirlər.Bu litosfer tavalarının üfüqi yerdəyişməsi (hərəkəti) nəticəsində Melikov Behruz Yüklə 187,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|