Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
yamacları nəinki özlərinin yerləşməsinə və dikliyinə görə, hətta hündürlük qurşaqlarının sayına və təzahürünə görə də fərqlənirlər. 2.Tam olmayan strukturların asimmetriya sinfi, simmetrik relyef şəraitində müşahidə edilir. Burada relyef landşaft komplekslərinin strukturunu müəyyən etməkdə o qədər də böyük rol oynamır. Bütün yamacları eyni dikliyə malik, bərabər dairəvi formanı xatırladan hər hansı təpə və ya dağ tirəsi landşaft nöqteyi- nəzərdən asimmetrik ola bilər. Onların şimal və cənub səmtli yamaclarında olduğu kimi, tamamilə eyni fasiya və mərzlərin təkrarlanması müşahidə edilmir, əgər analoji komplekslər vardırsa, onların hündürlük sərhədləri müxtəlif yüksəklikdə müşahidə edilir. Meşə çöl zonasında simmetrik qobunun yamacları eyni dikliyə malikdir, lakin landşaft cəhətcə asimmetrikdir; onun bir yamacı çöl otları ilə, əks yamacı isə palıd kolları ilə örtülü olur. Elə simmetrik dağarası çökəkliklər vardır ki, yamacların rütubətlənmə dərəcəsinin müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq, onlar asimmetrik landşaftlarla səciyyələnirlər. Məsələn, ssık-Kül çökəkliyində qərbdən şə rqə doğru hərəkət etdikcə səhra komplekslərinin tədricən çöllə əvəz olunmasını çox asan görmək olur. Bu hal Kür-Araz ovalığında az-çox müşahidə olunur. Beləki, burada mərkəzdən dağətəyinə doğru hərəkət etdikcə və həmçinin şərqdə Xəzər sahilindən başlamış qərbə doğru getdikcə, yarımsəhra komplekslərinin tədricən quru çöl landşaftları ilə əvəz olunduğu müşahidə edilir. Bu əlamət fərqi Tacik və başqa çökəkliklərdə də qeyd olunur. Landşaft kompleksləri asimmetriyasının yaranmasının səbəbləri müxtəlifdir. Onu yaradan səbəblərdən asılı olaraq F.N.Milkov (1981) landşaft asimmetriyasının aşağıdakı genetik tiplərini fərqləndirir. 1.Geostrofik (yerin döngələri deməkdir) asimmetriya tipi Yerin öz oxu ə trafında fırlanması nəticəsində yaranır. Bu tip asimmetriya çay dərələrinin şimal yarımkürəsində dik sağ, cənub yarımkürəsində dik sol yamaclarına məxsusdur (Ber-Koriolis qanunu). Məlumdur ki, Yerin sutkalıq hərəkətilə əlaqədar olaraq, ş imal yarımkürəsində çaylar həmişə sağ sahilə meyl edir və öz dərəsinin sağ yamacını yuyur, relyefdə torpaq-bitki örtüyü inkişaf edə bilməyən dik yamac ə mələ gəlirsə, əks yamacda maili subasar və subasar üstü terraslar yaranır. Behruz Melikov Behruz Melikov 2.Tektonik asimmetriya tipi-tektonki hərəkətlər nəticəsində əmələ gəlir. Bu tip asimmetriya relyef formaları ilə bağlı olub, tam morfoloji asimmetriya sinifinə aiddir. O, əsasən dağlıq ölkələrdə geniş yayılmış, qismən də düzənlikdə rast gəlir. Məsələn, Ceyran-çöl alçaq dağlığında yerləşən monoklinal tirələrdə asimmetrik landşaft kompleksləri əmələ gəlir. Tirələrin şimal yamacı nisbətən maili, zəif parçalanmış relyefi, torpaq-bitki örtüyünün kifayət qədər yaxşı inkişaf etməsilə səciyyələnirsə, cənub yamac-qüvvətli parçalanmış bedlend yarımsəhra komplekslərinə malikdir. Bu tip asimmetriya respublikamızda xüsusilə arid- denudasion alçaq dağlıq vilayətində geniş inkişaf etmişdir. 3.Struktur-geoloji asimmetriya tipi bir istiqamətdə yatan eyni bərkliyə malik olmayan süxur təbəqələrindən təşkil olunmuş maili monoklinal vilayətlər üçün xarakterdir (asimmetrik dərələr, kuest tirələr). Monoklinal formalara Palantökən, Eldar oyuğu, Gəncə bozdağı, Göyçay, Ləngəbiz və s. dağ tirələri misal ola bilər. Bu tip asimmetriyaya Həkəri çayın dərəsində geniş yayılmış akkumulyativ və sementləşmiş vulkan materiallarından ibarət həkəri lay dəstəsinə məxsus piramida şə killi formaları misal göstərmək olar. Həmin piramidalan nisbətən yumşaq və asan yuyulan çöküntülər arasında yerləşdiyindən, çöküntülər (qum, çıqıl daşı və s.) tez yuyulmuş və vulkan materiallarından təşkil olunmuş piramidalar relyefdə, tənha dirək şəkildə saxlanmışdır. Daşüz tirəsində müşahidə edilən əhəng daşları da buna misal ola bilər. Burada əhəng daşı aşınmaya məruz qalan gil, çatıl daşları üstündə yerləşdiyindən, süxurlar yuyulmuş və əhəng daşları xüsusi formalar şə klində öz varlığını saxlamışdır. 4. nsolyasion asimmetriya tipi, günəşə münasibətinə görə müxtəlif səmtli yamaclarda landşaftların müxtəlifliyilə bağlıdır. Ş imal və cənub yamaclarda səthə günəş istiliyinin daxil olmasında müşahidə edilən fərqlər erkən yaz və payız fəsillərində daha aydın müşahidə edilir. Aprelin ortalarında 60 o şimal enliyində dikliyi 20 o olan cənub yamaclar düzənlik sahələrlə müqayisədə 30% çox günəş istiliyi alırsa, həmin dikliyə malik şimal yamaclar isə ə ksinə düzən sahələrə nisbətən 45% az günəş istiliyi alır ( .A.Qolsberq, 1957). Ş imal və cənub yamacların temperatur fərqi aşınma, dağ süxurlarının və torpaq Behruz Melikov Behruz Melikov örtüyünün yuyulma sürətinin xarakterində, mikro və mezorelyef formalarında, torpaqəmələgəlmə proseslərində, biosenozların strukturu və coğrafiyasında özünü göstərir. Daha doğrusu, yamacların səmtliyi onların landşaft nöqteyi-nəzərdən fərqli olmasını, yəni landşaftın asimmetriyasını müəyyən edən amillərdən biridir. Dağlıq ölkələrdə yamacların səmtliyilə yalnız müxtəlif yamaclarda yerləşən landşaft komplekslərinin strukturu deyil, landşaftın hündürlük qurşaqlarının struktur tipləri də əlaqədardır. Landşaftın insolyasiya asimmetriyası kontinental iqlimə malik rayonlarda daha tam, kəskin müşahidə edilirsə (Orta Asiya dağlarında) mülayim dəniz iqliminin təsiri altında olan ölkələrdə isə zəif hiss edilir. 5.Sirkulyasiya asimmetriya tipi- hakim küləklərə doğru çevrilmiş dağ yamaclarında əmələ gəlir və bütün dağlıq ölkələrdə kifayət qədər yaxşı müşahidə edilir. Dağlarda həmişə külək tutan yamaclar, külək tutmayan yamaclarla müqayisədə, rütubətlə yaxşı təmin olunur və mezofill bitkilərlə örtülür. Həta quru Orta Asiya dağlarında külək tutan yamaclar (Tyan-Şan, Pamir-Altay dağ silsilələrinin qərb yamacları) bəzən 1500-2000 mm yağıntı alır. Landşaftın sirkulyasiya asimmetriyası yalnız dağlıq ölkələrə məxsus olmayıb, relyefin xarakterindən asılı olaraq, düzənlik ərazilərdə də müşahidə edilir. Məsələn, Orta Rusiya yüksəkliyinin külək tutan qərb yamaclarında qarışıq meşə landşaft zonası cənub istiqamətdə uzanır və eyni enlikdə həmin yüksəkliyin qərb yamacında iynə və enliyarpaqlı meşə landşaftları inkişaf etdiyi halda, onun şə rqində-şimal meşə çölü müşahidə edilir: göstərilən landşaft yarımzonalarından qərbdə tipik və cənub meşə çöl, şərqdə isə çöl zonası müşahidə edilir. Dağların sədd (baryer) rolu oynaması və bununla əlaqədar landşaftların differensiasiyasında sirkulyasiya asimmetriyasının əhəmiyyəti daha böyükdür. Məsələn, Talış dağlarının Şərq Yamacında (Burovar silsiləsinin şərq yamacı) Cənubi Xəzər üzərində əmələ gəlmiş və rütubətlə doymuş hava kütləsi qərbə doğru hərəkət edərək, göstərilən dağları keçə bilmir və rütubətin əsas hissəsini (1400-1500 mm) şə rq yamacda tökür. Ona görədə, burada rütubətli subtropik landşaftlar, həmin Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|