Mühazirə fiziki-kimyəvi analiz metodlarinin mahiyyəti və TƏsnifati plan giriş

Mütləq  və  nisbi  xəta

. 

Analiz  nəticələrinin  doğruluğu  miqdari  olaraq,  mütləq  və  nisbi 

xəta ilə xarakterizə edilir.  

Mütləq xəta

  təyin olunan kəmiyyətin təcrübi (X

i

)  və həqiqi (μ) qiymətlərinin fərqi ilə 

müəyyən edilir 

(∆=

X

i

−μ

) 

və təyin edilən kəmiyyətin ölçü vahidləri ilə ifadə olunur. Məsələn, 

həqiqi kütləsi 0,1000q 

(

μ

)

 olan nümunənin analitik tərəzidə ölçülən kütləsi 0,1001q 

(

X

i

)

 olarsa, 

mütləq xəta ∆ = X

i

−μ = 0,1001−0,1000 = 0,001q olar. 

 

Nisbi xəta

 (∆

0

) 

mütləq xəta ilə həqiqi qiymətin nisbəti ilə müəyyən edilir:

 

100

0













i

X

(%) 

Məsələn, yuxarıda göstərilən nümunə üçün nisbi xətanın qiyməti 

---

 

 

12 

 

%

1

100

1000

,

0

001

,

0

0









 olar. 

1.6. Nəticələrin təkrarlanması və düzgünlüyü 

İstənilən fiziki və fiziki-kimyəvi metodun mühüm metroloji xarakteristikasına həssaslıq, 

təyinetmə hıddi, dəqiqlik, düzgünlük, təkrarlanma və seçicilik aiddir. 

Metodun həssaslığı maddə qatılığının dəyişməsi ilə əlaqədar AS dəyişməsini xarakterizə 

edir.  Qatılıq  dəyişməsi  ilə  AS  nə  qədər  çox  artarsa,  metod  o  qədər  həssas  olar.  Həssaslığın 

miqdari ölçüsü 

həssaslıq əmsalıdır: 

   

  

  

 

 

Başqa sözlə, S dərəcəli qrafikin əmələ gətirdiyi bucağın tangensinə bərabərdir S= tg

a. 

İnstrumental  analiz  metodlarının  həssaslığı  qeydə  alan  cihazların  tətbiqi  hesabına  xeyli 

yüksəkdir. Məsələn titrimetrik metodun həssaslığı 10

-1 

%, qravimetrik metodun həssaslığı 10

-2 

%,  fotometrik  metodun  həssaslığı  10

-3

-10

-5 

%, müasir metodların həssaslığı isə hətta 10

-10 

%. 

Metodun həssaslığına aşağıdakı faktorlar təsir edir. 



 

AS intensivliyi artdıqca həssaslıq artır. 



 

cihazda siqnal detektorlarının həssaslığı artdıqca metodun həssaslığı artır. 

Təyinetmə həddi (C

min, p

)-verilmiş metodla təyin oluna bilən minimal qatılıqdır.. 

 

     

 

 

   

   

   

 

 

I

min

-

verilmiş  cihazla  AS  ölçülə  bilən  minimal  qiyməti, 

I

boş 

–

boş  təcrübəüçün  bu  para-

metrin qiyməti, S-həssaslıq əmsalıdır.  

İnstrumental  metodlarda  təyinetmə  həddi  10

-5

-10

-10 

%  təşkil  edir  ki,  bu  da  nümunədə 

maddənin 10

-6

-10

-15 

q uyğun gəlir. Kimyəvi metodlarda təyinetmə həddi 10

-3 

%.

 

I

min 

qiymətləndirmək  üçün  k  və 

S

boş

  statistik  kriteriiləinrdən  istifadə  olunur.  k-etibarlılıq 

ehtimalını xarakterizə edən əmsal, 

S

boş

 isə boş təcrübənin standart kənaraçıxmasıdır. 

I

min

= 

I

boş

+k S

boş

 

K əmsalı 2, 3 və daha böyük (adətən 3) qiymətlər alır. 

Beləliklə,  

 

     

 

  

   

 

 

Analiz metodunun dəqiqliyi mürəkkəb xarakteristikadır. Dəqiqlik  dedikdə, onun iki tərə-

fini göstərmək lazımdır:  



 

düzgünlük  



 

təkrarlanma.  

Dəqiqlik nisbi xəta ilə xarakterizə olunur.

 Adətən daha həssas metodlar daha az dəqiqliyə 

malik  olur.  Belə  ki,  onlar  az  qatılıq  şəraitində  istifadə  olunur.  Bununla  əlaqədar  instrumental 

metodların dəqiqliyi 2-5%, kimyəvi metodların dəqiqliyi isə 0.1-0.5%-dir. 



 

Təkrarlanma ayrı-ayrı nəticələrin orta qiymətdən kənara çıxma dərəcəsi ilə ölçülür. 



 

Düzgünlük orta qiymətin həqiqi qiymətdən kənara çıxması ilə ölçülür.

  

Düzgünlüyün miqdari ölçüsü sistematik səhvlərdir. İnstrumental metodlarda cihazlardan 

istifadə əlavə sistematik səhvlərə səbəb olur. 

Təkrarlanma qənaətbəxş olmadıqda dəqiqlik də olmur. Lakin hətta yaxşı təkrarlanma hələ 

dəqiqlik  demək  deyildir.  Metodun  təkrarlanması  paralel  təcrübələrin  nəticələrinin  statistik  iş-

---

 

 

13 

 

lənməsi ilə müəyyən edilir. Ayrı-ayrı kimyaçıların və ya laboratoriyaların işinin təkrarlanması-

na  nəzarət  üçün  bəzən  ayrı-ayrı  nömrələr  altında  paralel  nümunələr  verilir.  Bu  üsul  laborato-

riyada iş şəraitinə, metoda nəzarət üçün təklif edilmişdir. Təcrübə göstətir ki, istənilən nəzarət 

o zaman daha obyektiv olur ki, analizi yerinə yetirən hansı nümunəyə daha çox diqqət yetirə-

cəyini bilmir. 

Fiziki  metrologiya  və  riyazi  statistika  göstərir  ki, 

paralel  təcrübələrin  sayı  artdıqca 

ölçmələrin düzgünlüyü artır

. Fiziki ölçmələr üçün sübut edilmişdir ki, ölçmələrin nəticələrin-

dən alınmış orta arifmetik ədəd ən çox ehtimal olunandır. Müşahidələrin sayı artdıqca orta kə-

naraçıxma (kvadratik səhv) azalır.  

Paralel nümunələrin sayı artdıqca kimyəvi analizin təkrarlanması artır.

 Başqa sözlə, bu 

zaman  orta  nəticənin  verilmiş  analiz  metodu  ilə  əldə  olunan  ən  yaxşı  nəticə  olduğu  qəbul 

edilir. 

Kimyəvi  analiz  bir  qayda  olaraq  analiz  üçün  götürülən  nümunənin  parçalanmasını  tələb 

edir.  Bu  zaman  nümunə  bir  sıra  qarışıqlara  malik  müxtəlif  reaktivlərin  artığı  ilə  qarışdırılır, 

müxtəlif reaksiyalara daxil olur, bir qabdan digərinə keçirilir və yalnız bu əməliyyatlardan son-

ra sistemin hər hansı xassəsi ölçülür. Belə əməliyyatlar zamanı xeyli yeni gözlənilməz səhvlər 

ortaya çıxır.    

Təkrarlanma  analiz  nəticələrinin  statistik  işlənməsinin  adi  qaydaları  ilə  müəyyən  edilir. 

Fotometrik analizin əksər sadə halları üçün kvadratik səhvi hesablamağa ehtiyac  yoxdur. Əv-

vəlcə orta nəticəni və orta nəticədən kənara çıxmanı hesablamaq kifayətdir. Məsələn, 4 paralel 

təcrübədə 0,18; 0,19; 0,17, 0,22% təyin edilən maddə tapılmışdır. Orta kvadratik ədəd  

   

                         

 

       

 

Ayrı-ayrı təcrübələrdən kənaraçıxma

 -0,01; 

-

0,02; +0,03 olacaq. 

Orta kənaraçıxma  

   

                  

 

              

 

Orta kənaraçıxma faizlə ifadə olunduqda  

  

          

    

      

 

Analiz nəticəsini həm də  

                  

 

kimi də göstərmək olar. 

  Təkrarlanmanı  hesablamaq  çətinlik  törətmir.  Lakin  nəticələrin  düzgünlüyünü  hesabla-

maq çətindir. Heç bir riyazi işləmə metodun düzgünlüyü haqqında məlumat vermir. Bu ancaq 

eksperimental həll oluna bilər.   



 

Analizin başqa reaktivin köməyi ilə başqa metodla aparılması. Məsələn, kobaltı nitroza-R-duzu və 

rodanid  metodu  ilə  təyin  etmək  olar.  İki  tamamilə  fərqli  metod    yaxın  nəticələr  verərsə,  metod 

düzgün hesab olunur. 



 

Tam  analiz. Məsələn, tam  yarımvəsfi emission spektral  analiz və  kənar ionların  mümkün təsirinin 

sonrakı tədqiqi. 



 

Əlavə etmə metodu.