MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

5. İqtisadi nəzəriyyənin metodu.
Hər bir elm öz predmetini müəyyən metodların vasitəsilə öyrənir. Metod yunanca “methodos” sözündən olub tədqiqat yolu deməkdir. Məşhur ingilis filosofu F.Bekon (XVII əsr) demişdir ki, metod yolçunun yolunu işıqlandıran bir fanardır. Elmin və alimin yolunu işıqlandıran bu “fanar” çox mürəkkəb metod və üsulların vasitəsilə yandırıla bilər. Elmdə hamar və açıq bir yol yoxdur. O, real gerçəkliyi araşdırmalı, onun mahiyyət və qanunlarını aşkara çıxarmalıdır. İqtisadi nəzəriyyə bir elm kimi iqtisadi hadisələrin və proseslərin araşdırılmasında özünəməxsus metodlardan istifadə edir. Bu elmin predmetinin xarakteri (iqtisadi münasibətlər) elədir ki, bunun dərk edilməsində müasir laboratoriyalardan, mürəkkəb texniki vasitələrdən istifadə etmək çətindir. Fizika, kimya, biologiya kimi elmlər bu metodlardan geniş istifadə etmək imkanına malikdir. İqtisadi münasibətlər sistemini öyrənən iqtisadi nəzəriyyə isə öz predmetini müəyyən laboratoriya çərçivəsində parçalayıb hissələrə bölə bilməz.
İqtisadi nəzəriyyədə bütün bu funksiyaları nəzəri təfəkkür və onun əsaslandığı metodlar yerinə yetirməlidir.
Cəmiyyətin iqtisadi həyatı milyonlarla hadisələr və proseslərlə doludur. Həm də bu üzdə görünənə hadisələr çox qarışıq, bir-birilə çulğaşan kimi fəaliyyət göstərirlər. Bu hadisələri müşahidə etmək, onların görünən və görünməyən tərəflərini fərqləndirmək, mühüm hadisələri təsadüfi keçici hadisələrdən ayıra bilmək elmi təfəkkürün vəzifəsidir. Bunun üçün birinci növbədə elmi abstraksiya metodundan istifadə etmək tələb olunur. Elm tarixində slnaqdan çıxmış abstraksiya metodu vasitəsilə müşahidə edilən hadisələrdə mühüm olan tərəflər aşkara çıxarılır və nəzəri ümumiləşdirimələr aparılır. Elmi abstraksiya iqtisadi həyat hadisələrinin təfəkkürdə ümumiləşdirilməsi və onların anlayışlar, kateqoriyalar şəklində ifadə edilməsi metodurur. Bu metodla hadisələr öz konkret, keçici və təsadüfi tərəfindən təcrid olunur, onlara xas olan ümumi mühüm cəhət aşkara çıxarılır. Abstrakt (mücərrəd) anlayışlar heç də məzmunsuz, amhiyyətsiz anlayışlar deyil. Bu analyışlar iqtisadi gerçəkliyin müəyyən tərəflərini, mahiyyətini əks etdirir. Məsələn, istehsal, əmək, məhsul, əmtəə kimi abstrakt anlayışlar öz konkret cəhətlərindən və növlərindən təcrid edilmiş və sadələşdirilmiş şəkildə ifadə olunmuş kateqoriyadır. Həyatda minlərlə əmək, istehsal və məhsul növləri mövcuddur. Elmi ədəbiyyatda bunların hamısını sadalamaq, təkrarlamaq da mümkün deyil. Buna görə də istehsal, əmək, məhsul, əmtəə kimi anlayışlarda dəfələrlə təkrar olunan müxtəlif formalarda özünü göstərən hadisələrin, ümumi mahiyyəti ifadə edilmişdir. Lakin, iqtisadi proseslərin dərk edilməsi bununla bitmir. Abstrakt təfəkkürdən hadisələrin konkret formasının təhlilinə keçid, o hadisələrin mənasını açmağın mühüm üsuludur.
İqtisadi nəzəriyyənin tətbiq etdiyi digər bir metod da analiz və sintez metodudur. Analiz metodunda iqtisadi münasibətlər vahid bir sistem halında götürülür və o, elmi təfəkkür yolu ilə müəyyən hissələrə, tərəflərə ayrılır. Bu halda iqtisadi sistemin hər bir tərəfi ayrılıqda təhlil (analiz) edilir, onun mühüm cəhətləri və mahiyyəti konkret olaraq araşdırılır. Sonra sintez etmək yolu ilə həmin cəhətlər və tərəflər yenə də iqtisadi sistemlə birləşdirilir. Bu proses yəni vahid iqtisadi sistemin bölünməsi və birləşdirilmsi təfəkkürümüz, fikrimiz vasitəsilə həyata keçirilir. Bu üsullarla biz bütöv iqtisadi sistem və forma haqqında ümumi bilik əldə edə bilirik.
Elm tarixində bu üsullardan XIII əsrdə Tusi və XIV əsrdə İbn Xəldun bacarıqla istifadə etmişlər. tusi göstərirdi ki, həqiqətlərin mahiyyətinə nüfuz etmək üçün, əvvəlcə onu təhlil (analiz) yolu ilə araşdırmaq, onun tərkibinə daxil olan saysız-hesabsız cüziyyatları (hissəcikləri) bir-birinin ardınca dərk etmək lazımdır. Sonra Tusi yazır: “insan cəmiyyətində elə bir qanunuyğunluq, xüsusiyyət, quruluş və sistem vardır ki, onlar ayrı-ayrı tək adamda ola bilməz” (Əxlaqi-Nasiri, səh. 57., 122). Tusidən yüz il sonra İbn Xəldun da eyni metodlardan istifadə etmişdir. O, “Müqəddimə” əsərində yazır ki, “Təfəkkür – hadisələri araşdırır, təsrid mütodundan istifadə etmək üsulu ilə buradan əsas, ümumiləşdirilmiş anlayışlar çıxarır. Bu yolla təfəkkür mücərrəd (abstrakt) anlayışlar vasitəsi ilə gerçək hadisələri qavramaq və onların mahiyyətini üzə çıxarmaq vəzifəsini görür”. İqtisadi elmində istifadə edilən metodlar və üsullar məsələsi elmin çətin və mürəkkəb problemlərindəndir. Lakin bu çətinliklərdən qorxmadan onları ardıcıl öyrənmək və dərk etmək mümkündür. Şərq klassiklərinin fikirləri də mövzunu daha aydın baş düşmək üçün gətirilmişdir.
İqtisadi nəzəriyyənin istifadə etdiyi üsullardan biri də tarixi və məntiqi metoddur. Bu metod vasitəsilə iqtisadi nəzəriyyə müəyyən etdiyi anlayışları, kateqoriyaları, onların yarandığı tarixı ardıcıllıqla şərh edir. İqtisadi nəzəriyyə bu usulla iqtisadi hadisələrin törəməsi, inkişafı və dəyişməsi prosesinin tarixi şəraitini nəzərə almaqla onları məntiqi metodun vasitəsilə araşdırır. Bu­nunla bağlı F.Engels göstərir kı, “Tarix nədən başlayırsa, fikir cərəyanı da bundan başlamalıdır və onun sonrakı hərəkəti tarixi prosesin absrakt və nəzəri cəhətcə ardıcıl inikasından başqa bir şey deyildir».
İqtisadi həyat hadisələri müəyyən tarixi şərait, zəminində mey­dana gəlir, inkişaf edır və dəyişikliklərə uğrayırlar. Məsələn, əmək bölgüsü, mübadilə, bazar kimi iqtisadi formalar müəyyərı tarixi şəraitdə yaranan və fəaliyyət göstərən hadisələrdir. Bu hadisələr tarixi şərait baxımından nəzərdən keçirilir və məntiqi metodla təlılil edilir. Burada tarixi metodla məntiqi metod bir-bi­rini tamamlayır və vəhdət təşkil edir.
Müasir iqtisadi nəzəriyyədə araşdırma vasitələrindən biri də induksiya və deduksiyadır.
İnduksiya-latınca «yönəltmə» mənasını ifadə edən bir anlayış­dır. Bu metod vasitəsilə əvvəlcə iqtisadi problemlərə dair faktlar toplanır, seçilib sistemləşdirilir. Bu iş hələ «iqtisadi qanun», «prinsip* və «modellər” çıxarmaq üçün kifayət deyildir. Bundan sonra iqtisadi nəzəriyyənin vəzifəsi toplanmış faktları ümumiləşdirmək və izahını verməkdir.
Deduksiya - latın dilindən alman və «hasiletmə» mənasını da­şıyan bir sözdür. Bu metod vasitəsilə toplanan faktlar əsasında nə­zəri nəticələr, ümumiqtisadi prinsiplər və əməli fəaliyyət üçün töv­siyələr hazırlanır. Beləliklə, bu üsulla nəzəriyyədən həyatın faktlarına, bu faktlardan isə nəzəri ümumiləşdirmə və nəticələrə gəlmək mümkün olur. Bu həm deduksiya, həm də induksiya metodlarının tətbiq edilməsi deməkdir.
İqtisadi hadisə və proseslərin keyfiyyət və kəmiyyət tərəfləri mövcuddur. Bu hadisələrin keyfiyyət tərəfləri, mahiyyətləri yuxarıda göstərilən üsullarla dərk olunursa, kəmiyyət tərəfləri statistikanın, riyazi üsulların, modelləşdirmə və s. üsulların vasitəsilə dərk olunub aşkar edilir. Bu üsullar müasir iqtisadi nəzəriy­yələrdə, makro və mikroiqtisadiyyat problemlərinin öyrənilməsin­də geniş istifadə olunur.
İqtisadi nəzəriyyə fundamental, metodoloji bir elm sahəsidir. Onun əsas funksiyası iqtisadiyyatı bütövlükdə tədqiq etmək və nə­zəri təhlilini verməkdir. Bu baxımdan o, insanların iqtisadi təfəkkürünün formalaşmasına, onların məqsədyönlü iqtisadi fəaliyyətinə və davranışlarına fəal tə’sir göstərir. İqtisadi nəzəriyyə istehsalın, xidmətin və tələbin cari məsələlərinin həlli uçün tövsiyyələr vermir. O, bu proseslərin inkişafının və səmərəliliyinin nəzəri əsaslarını işləyib hazırlayır. XX əsrin məşhur ingilis iqti­sadçısı C.Keyns göstərir ki, iqtisadi nəzəriyyə bilavasitə təsərrü­fat siyasətində tətbiq olunmaq üçün hazır tövsiyələr yığımı deyil, metodoloji elmdir. O, intellektual instrumentdir, təfəkkürün texnikasıdır. Bu elm ona yiyələnənlərə, düzgün nəticələrə gəl­məyə kömək edir.
Müasir dövrdə iqtisadi nəzəriyyə ilə yanaşı bir çox iqtisadi elm­lər sahəsi inkişaf edir və öz fəaliyyət çərçivələrini genişlən­dirirlər. İndi dünyanın əksər universitetlərində və kolleclərində iqtisadi nəzəriyyələrlə yanaşı xüsusi iqtisad elmlərinin, kursların öyrənilməsinə, tədrisinə geniş yer verilir. Bunu nəzərə alaraq iqti­sad elmləri sistemində iqtisadi nəzəriyyənin tutduğu yeri və funksiyalarını nəzərdən keçirək.
İqtisadi nəzəriyyə - iqtisadi elmləri sistemində.
XVIII əsrdən başlamış iqtisad elmi bütün iqtisadi bilikləri əhatə edən vahid bir elm sahəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu elmin tədrisinə XIX əsrin əvvəllərindən, xüsusilə onun ikincı yarısından başlanmışdır.
XIX əsrin ikinci yarısından başlayan və XX əsrdə davam edən iqtisadi, texniki və mədəni yüksəliş iqtisad elminin təsnifatına, ayrı-ayrı elm sahələrinə bölgüsünə səbəb olmuşdur. Bu dövrdə iqtisadiyyatda əmək bölgüsünün, ixtisaslaşmanın genişlənməsi baş vermiş, iqtisadiyyat daha mürəkkəb xarakter almışdır. Hazırda inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatında yüz minlərlə istehsal, xidmət, sosial sahələr fəaliyyət göstərirlər. Bütün bu iqtisadi-sosial qurumlar arasında cərəyan edən mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələr, onların hər birinə xas olan xüsusi cəhətlər bir çox elm sahələri tərəfindən öyrənilir. İqtisad elmlərində baş verən təsnifat, bölgü bu tələbatdan irəli gəlmişdir. Bu səbəbdən indi iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini, hissələrini, onların ümumi funksional münasibətlərini öyrənən çoxsaylı iqtisad elmləri fəa­liyyət göstərməkdədir. Bunların içərisində sənayeni, kənd təsər­rüfatını, tikintini, xidmət və sosial fəaliyyət dairələrini öyrənən elmləri göstərmək olar. İqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrini, hissə­lərini öyrənən konkret elmlərlə yanaşı onun ümumfunksional fəaliyyətini, kəmiyyət və keyfiyyət tərəflərini, idarə edilməsinin vasitələrini öyrənən elmlər də mövcuddur. Bu elmlərdən əməyin iqtisadiyyatı və təşkili, iqtisadiyyatın tənzimlənməsi, idarəetmə, maliyyə, kredit, statistika, marketinq, iqtisadi kibernetika kimi elmlər geniş fəaliyyət göstərməkdədir. Bütün bu iqtisad elmləri­nin hər birinin predmeti və konkret funksiyaları mövcuddur. Buna baxmayaraq onların hamısı bir sistem şəklində, bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə inkişaf edir və təkmilləşirlər.
İqtisad elmləri sisteminə daxil olan bütün elm sahələrinin tədqiqat obyekti iqtisadiyyatdır. Vahid iqtisad elmindən ayrılan və xüsusiləşən bu elm sahələri iqtisadiyyatı, onun ayrı-ayrı tərəflə­rini, kəmiyyət və keyfiyyət cəhətlərini daha konkret, nəzəri və əməli cəhətdən öyrənmək imkanlarına malikdir.
Sovet sosialist sistemi dağıldıqdan sonra iqtisad elmlərinin adı, məzmunu və funksiyaları da dəyişilməyə başlamışdır. Keçmiş cəmiyyətdə ideoloji don geydirilmiş «kapitalizm» və «sosializm» anlayışları iqtisad elmlərini də qəlibə salmış, onların yaradıcılıq imkanını xeyli daraltmışdır. Belə bir şəraitdə iqtisadi nəzəriyyə, onunla yanaşı fəaliyyət göstərən və tədris olunan konkret iqtisad elmləri dünya iqtisadi nəzəri fikrindən təcrid olunmuşdur. Ha­zırda iqtisad elmlərinin inkişafı üçün sərbəst yaradıcılıq, obyektiv və tərəfsiz fikir söyləmək imkanı yaranmışdır. İndi dünya iq­tisadiyyatını, onun regionlarını, milli iqtisadiyyatı yeni baxımdan öyrənən elm sahələri də iqtisad elmləri sistemində fəaliyyət gös­tərir.
İqtisad elmləri sistemində iqtisadi nəzəriyyə ilə digər iqtisad elmləri arasında fərqlər və vəhdətlik mövcuddur. Burada iqtisadi nəzənyyə iqtisad elmləri sistemində ən çox nəzəri-metodoloji funksiyalarla çıxış edir. Bu baxımdan iqtisad elmlərini iki yerə - nəzəri və tətbiqi elmlərə bölmək daha düzgün olardı. Bu bölgü ilə bağlı məşhur Amerika iqtisadçıları K.Makkonnell və S.Bryu «Enonomiks» dərsliyində yazırlar ki, iqtisadi nəzəriyyə özünün biltün praktiki fəaliyyətinə baxmayaraq dar ixtisaslı bir predmet deyil, akademik predmetdir. Mühasibat uçotundan, reklam fəa­liyyətindən, maliyyə və marketinqdən fərqli olaraq iqtisadi nəzə­riyyə pulu necə qazanmaq haqqında da elm deyil. Bu elmin prob­lemləri adətən fərdi iqtisadi fəaliyyətlər baxımından deyil, icti­mai baxımdan öyrənilməlidir. Elmin predmeti isə əmtəələrin və xidmətlərin istehsalı, mübadiləsi və istehlaki proseslərinə bütövlükdə cəmiyyət mövqeyindən yanaşmaqdan ibarətdir.
Gətirdiyimiz bu fikirdə iqtisadi nəzəriyyə ilə başqa konkret iq­tisad elmləri arasındakı fərq, funksiyalar çox aydın şəkildə ifadə olunmuşdur. Bu fərqlə yanaşı iqtisadi nəzəriyyə tətbiqi iqtisad elmlərilə qarşılıqlı əlaqə şəklində inkişaf edir. Bu elmlərlə birlikdə cəmiyyətin ümumiqtisadi problemlərinin araşdırılmasında və tövsiyələr verilməsində iştirak edir.
Biz iqtisad elmlərini, nəzəriyyələri elə-belə, elm xatirinə öyrənmişik. Biz onlardan iqtisadi tətəkkürümüzü inkısaf etdirmək, iqtisadi fəaliyyətimizdə faydalanmaq ücün istifadə edirik. Məlumdur ki, həyatda əhəmiyyəti olmayan elm boş və mənasız biliklər yığımından ibarət ola bilər. Şərqin bir müdriki demişdir: «Elmsiz iş (əməl) şoranlığa səpilən toxuma bənzər, əməlsiz elm isə qəbirdəki diriyə bənzər».
Məşhur Amerina iqtisadçısı prof. P.Samuelson iqtisad elmini sosial elmlərin kraliçası adlandırır. Burada müəyyən qətlər şişirtmə olsa da hər halda iqtisadi həyat və onu öyrənən elm çox böyün qüvvəyə malikdir. Yaşadığımız iqtisadi mühiti düzgün dərn edih qiymətləndirmək üçün ən yaxşı yol iqtisad elmini öyrənməkdir. İndi içərisində yaşadığımız dövrün bütün çətinlinlərinin, ziddiy­yətlərinin kökü iqtisadiyyatla bağlıdır. Bütün bu çətin və böhranlı illərdən çıxmağın yeganə yolu, milli iqtisadiyyatımızı, onun əsa­sında da elmimizi, təhsilimizi, mədəniyyət və mənəviyyatımızı dirçəldib inkişaf etdirməndir. Bununla bağlı gənclər, yaşlılar qarşıya belə bir sual qoyurlar ki, biz hansı ictimai quruluşa, hansı iqtisadi sistemə keçirik? Bu sualın cavabını məşhur iqtisad­çı C.Helbreytin özünün «İqtisadi nəzəriyyə və cəmiyyətin məqsə­di» əsərində (M.1976) aydın şənildə ifadə etmişdir. O yazır ki, «Ən yaxşı iqtisadi sistem - insanların çox ehtiyac duyduğu şeylərlə onların maksimum tələbatını ödəməyə qadir olan sistemdir». Beləliklə, iqtisadi, sösial, mədəni və mənəvi problemlərin həllin­də inşan azadlığı və qayğısını öz üzərinə götürən, onun bu gününü və gələcəyini təmin edən cəmiyyətə nə ad qoyulmasından asılı olmayaraq, o, sağlam və demokratik bir cəmiyyətdir.