Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
44 
bankları  təşkil  etməyə  imkan  verməz-  di.  Buna  görə  də,  nağdsız  hesablaşmalarm 
prinsipləri arasmda banklara- rası hesablaĢmaların təĢkili üçün əsasverici əhəmiyyətə 
malik prinsipləri ayırd etmək lazımdır. 
Əsas  prinsip  -  banklarm  likvidlik  qabiliyyətini  qoruması  prinsipi  hesab  olunur. 
Bankar  bunu  digər  banklar  ilə  xüsusilə  müştərilərin  ödə-  nişləri  üzrə  hesablaşmaları 
bütünlükdə həyata keçirməyi fasiləsiz şəkildə təmin edən səviyyədə həyata keçirirlər. 
Nağdsız hesablaşmalann digər növləri arasmda banklararası he- sablaşmaların xüsusi 
rolu bu prinsipə riayət olunması vasitəsilə realizə olunur. 
Müxbir hesab müəssisənin hesablaşma hesabımn analoqu olur. 
Lakin  bu  zaman  hesablaşma  hesabında  vəsaitlər  yoxluq  təşkil  edir  və  müəssisənin 
likvidlik  qabiiyyətinin  azalması  -  adətən  bir  qayda  olaraq  iqtisadiyyatm 
normallaşması  zamam  qısamüddətli  təzahür  olub,  xüsusi  təhlükə  yaratmır.  Müxbir 
hesabda  vəsaitlərin  yoxluğu  və  bankm  likvid-  lik  qabiliyyətinin  azalması  kiçik 
müddətlər ərzində ağır nəticələrə səbəb oa bilər. Çünki qeyd olunduğu kimi banklarm 
müştəriləri  bir-birləri  ilə  müvafıq  hesablaşntaları  apara  bilmədikləri  halda  onlarm 
əvəzinə  ödənişi  banklar  yerinə  yetirilməlidir.  Banklarda  vəsaitlərin  çatışmaması  və 
hət-  ta  debet-voqo  saldo-overdraft  halları  istisna  olunmur  və  bu  zaman  o  ödənişi 
həyata keçirən müştəri kimi zəruri ehtiyatlara malik olur. 
Deməli,  banklar  böhran  vəziyyətini  nəzərə  alaraq  likvidlik  qabi-  liyyətinin  idarə 
olunmasmı və buna müvafıq olaraq zəruri vəsaitlərin müxbir hesablara daxil olmasmı 
təmin etməli və vəsaitləri iqtisadi döv- riyyəyə ehtiyatla buraxmalıdırlar. Hesablarm 
möhkəmləndirilməsi ban- km ünvanma göndərilən vəsaitlərin hesaba köçürülməsi ilə, 
eləcə  də  dig-  ər  banklarda,  o  cümlədən  də  mərkəzi  bankm  idarələrində  kreditlərin 
almması ilə həyata keçirilir. 
Banklararası  hesablaĢma  prinsipinə  riayət  olunması  -  satılmama  riski  ilə  kredit 
riskləri  şəklində  ödəniş  risklərinin  sistemli  risklərə  çevril-  məsi  zamanı  iqtisadiyyat 
üçün daha təhlükəli ödəniş risklərinin qarşısı- nm almmasmm təminatıdır. 
Banklararası  hesablaĢmaların  düzgün  yerinə  yetirilməsinə  nəzarət  prinsipi  də 
böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  prinsipə  müvafıq  olaraq  bi-  rincisi,  banklarda 
müştərilərin hesabları üzrə və kommersiya bankları (və ya müştəri-banklarda) müxbir 
hesabları  üzrə,  ikincisi  isə  müxbir  kommersiya  banklarmm  bir-biriləri  arasmda 
hesablaşmaları zamam, eləcə də ölkənin kommersiya bankları arasmda hesablaşmalar 
zamanı  müxbir  kommersiya  bankınm  bu  hesablaşmalarm  iştirakçılarmm  ba-  lansları 
üzrə məbləğlərin sinxronluğuna və tam şəkildə eyniliyinə daimi qarşılıqlı nəzarətləri 
zəruridir. Mərkəzi bank əvvəlcədən qeyri-nağd hesablaşmalarm təşkili prin- siplərinə, 
xüsusilə də sadalanan əsasverici prinsiplərə riayət olunmanm təminatma dair ölçülər 
götürürlər.  İlk  növbədə  ödənişlərin  əsas  hissəsi-  nin  elektron  qaydada  yerinə 
yetirilməsi məhz buna yardım edir. 
Mərkəzi  bank  kommersiya  bankmda  (onun  şöbələrində),  daha  so-  nra  isə  ölkənin 
kommersiya sistemində və ya digər banklarda (birbişa müxbir münasibətləri zamanı) 
ödəniş  və  sənədlərin  buraxılmasınm  bütün  mərhələsində  birincisi,  ödəniş 
müddətlərinə,  onlarm  ardıcıllığma  riayət  olunmasma,  ikincisi  müştərilərin  və 
KitabYurdu.az 
111
 

---

 
45 
banklarm, eləcə də banklarm hesabları üzrə köçürülən məbləğlərin sinxronluğuna və 
eyniliyinə  nəza-  rət  prosesində  müştərilərin  hesablaşma  sənədlərinin  buraxılması 
siste-  mini  işləyib  hazırlamışdır.  «ödənişlərin  köçürülməsi  tarixi»  terminindən  bu 
sahədə istifadə olunur və burada respondent-bank və ya NOSTRO və LORO hesabları 
üzrə  müxbir-bank  və  ya  filiallararası  hesablaşmala-  ra  dair  aktiv  və  passiv  hesablar 
üzrə  bir  kredit  təşkilatınm  iki  şöbələri  tərəfindən mühasibat  uçotunun  eyni  zamanda 
aparılması  ilə  ödənişlərin  köçürülməsi  tarixi  nəzərdə  tutulur.  Ödənişlərin  köçürülmə 
tarixi  -  he-  sablaşma  sənədinin  məcburi  rekviziti  olub,  informasiyanm  ötürülməsi 
üsulundan və sənədlərin banklar arasmda keçirilməsi müddətlərindən asılı olaraq hər 
bir  ödəniş  əməliyyatmm  həyata  keçirilməsi  zamam  müəyyən  olunur.  Ödənişlərin 
köçürülmə  tarixi  (ÖKT)  hesabı  üzrə  çıxa-  rış  vərəqində  çıxarış  vərəqinin  verildiyi 
gün, təqvim, ay göstərilir. 
ÖdəniĢlərirı köçürülmə tarixinin tətbiqi ılə izlənilən əsas məqsədlər. 

 
ödənişlərin  həyata  keçirilməsi  ilə  bağlı  müəyyən  olunmuş  müddətlərə  riayət 
olunmasma  nəzarətin  gücləndirilməsi;  Bu  cür  nəzarət  ÖKT,  maraqlı 
iştirakçılarm, ilk növbədə müştərinin - hesablaşma hesa- bmın sahibi, eləcə də 
hesablaşmalarm vəziyyətinə nəzarət edən mərkəzi bankııı idarələrinin müəyyən 
olunması  zamanı  göndərən-bank  (bir  qay-  da  olaraq  respondent-bank) 
tərəfindən həyata keçirilir. Buna müvafiq olaraq müddətlərin pozulmasma görə 
hesablaşmaların subyektlərinin məsuliyyəti də artırılır; 

 
ilk  məqsəd  ilə  fasiləsiz  şəkildə  əlaqədar  olan  kontragent-bank-  larm 
məlumatları  ilə  əlaqədar  müxbir  hesablar  üzrə  çıxarış  vərəqələrinin  hər  gün 
uyğunlaşmasına  görə  nəzarəti  təmin  etmək  üçün  hesablaşmala-  rm  texniki 
aspektlərinə  qarşı  irəli  sürülən  tələblərin  artırılması.  ÖKT  tətbiqinə  kimi 
müxbir-banklar hər rübdə hesablaşmaları yoxlayırlar; 

 
likvidlik qabiliyyətində gərginliyin azalması və bank hesabla- rmda vəsaitlərin 
azalması zamam onlar ödənişlərin məbləğini müxbir- banklara köçürməklə eyni 
vaxtda  müxbir  hesablardan  ödənişlərin  məb-  ləğini  silməlidirlər.  Bütün  bu 
tədbirlər  yeni  balans  hesablarmm  və  balan-  sdankənar  hesablarm  tətbiqi  ilə 
təsbit olunur. 
Mərkəzi bank tərəfindən elektron hesablaşmalarm, gündaxili və birgünlük hesablaşma 
kreditlərinin  tətbiqinin  əhəmiyyətli  şəkildə  geniş-  ləndirilməsi  likvidlik  prinsipinin 
yerinə yetirilməsi üçün böyük rol oy~ nayır. 
Banklararası  hesablaşmalarm  təşkili  prinsiplərinin  nəzərdən  keçi-  rilməsinə  yekun 
vuraraq  onlarm  nağdsız  hesablaşmalar  sahəsində  bütöv  aparat  kimi  yekun  olaraq 
formalaşmadığmı  qeyd  edək.  Buna  görə  də,  ödəniş  sistemlərinin  fəaliyyət 
prinsiplərinin  işlənib  hazırlanması  və  real-  laşması  ilə  bağlı  xarici  təcrübənin  ölkə 
iqtisadiyyatma adaptasiyası da diqqətəlayiqdir. 
1998  ci  ilin  may  aymda  Beynəlxalq  Hesablaşma  Bankınm  ödəniş  və  hesablaşma 
sistemləri üzrə Komitəsi bütün ölkələrdə ödəniş sistemlə- rinin qüvvəyə mindirilməsi 
və işlənib hazırlanmasmm əsasını təşkil edən 
KitabYurdu.az 
112
 

---