Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

Bu cür Ģəraitdə bank qarĢımızda ticarət müəssisəsi kimi deyil, sə- ciyyəvi müəssisə kimi canlanır, əks 
təqdirdə:
 
- Ticarət prosesində dəyər və kreditdə qarĢılıqlı hərəkət birtərəfli Ģəkildə baĢ verər (dəyər müəyyən 
müddət bitbikdən sonra krediti qayta- ran borclu Ģəxsə qaytarılır); 
-Ticarətdə əmtəəyə dair mülkiyyət hüququ satıcıdan alıcıya keçir; kredit zamam isə bu proses baĢ 
vermir (dəyər borc alan Ģəxsin yalnız müvəqqəti olaraq ixtiyarma keçir); 
-Ticarət sövdələĢməsində sahibə məxsus olan mal satıldığı halda, kredit zamanı bu proses fərqlidir. 
(məsələn, bank əsasən ona məxsus olmayan malı satır - o baĢqalarmm pulları ilə «ticarət» qurur); 
-Ticarətdə satıcı alıcıdan malınm qiymətini aldığı halda, kreditin təqdimatı zamanı kreditor nəinki 
təqdim olunan kreditin məbləğini alır, eləcə də kredit faizi Ģəklində artım sahibi olur. 
Bütün göstərilən Ģərtlərə baxmayaraq bankm müəssisə anlayıĢı (onun sənaye və ticarət müəssisəsi ilə 
oxĢarlığa malik olmasmdan və ya- xud ondan fərqlənməsindən asılı olmayaraq) mövcuddur. Belə ki, 
bu anlayıĢ daha çox bankın istehsal fəaliyyəti ilə xarakterizə edilir.
 
Bütün bunlarla yanaĢı bankm fəaliyyətinin nəinkı kommersiya, həmçinin ictimai xarakter daĢıması 
çox vacibdir. Məsələn, emissiya bankı (mərkəzi bank) ödəniĢ əsasları ilə bəzi əməliyyatları həyata 
keçirsə də, gəlirin əldə edilməsi onun fəaliyyətinin hərəkətverici qüvvəsi deyildir. Əlbəttə, emissiya 
bankmı da müəssisə adlandırmaq mümkündür. Çünki o da məhsulunu istehsal edir, lakin onun 
mahiyyətinə daha çox onun fəaliyyətinin ictimai xarakterini vurğulayan «təsisat» termini uyğun gə- 
lir.
 
Alınan ehtiyatlar və qaytarılma Ģərti ilə yerləĢdirilən ehtiyatlar ara- smdakı fərqdən qazanc əldə 
edərək gəlirin ahnmasmı əsas vəzifəsi hesab edən kommersiya bankınm fəaliyyəti də istisna deyildir. 
ĠĢ burasındadır ki, bank tərəfindən gəlirin əldə olunması onun ümdə məqsədi deyildir. Bu məqsəd 
xüsusi mənĢəli digər subyektlərdən fərqli olaraq bankı müəssisə kimi qələmə verə bilər. Bankı digəv 
müəssisələrddn fərqləndirən cəhət
 
onun xüsusi məhsulu - digər iqtisadi subyekt tərəfındən istehsal 
olunmayan ödəniĢ vasitələrini yaratmasmdan ibarətdir.
 
Lakin əlbəttə ki, bu zaman bankın gəlir əldə etmək səylərinin onun fəaliyyətinin əsas məqsədi 
olmadığım unutmaq lazım deyildir. Gəlir bankm məqsədlərdən biri olsa da, bankm bütün 
kommersiya fəaliyyə- tini təyin etmir. Müəssisənin müasir nəzəriyyəsinə müvafıq olaraq ban- km 
bazarda rəqabətli mövqeyi, sabit Ģəkildə inkiĢaf edən iqtisadi subyektin nüfuzu bank üçün müqayisə 
olunmaz dərəcədə böyük əhə- miyyət kəsb edir.
 
4) Bankın mahiyyəti onun strukturunun açıqlanmasmı tələb edir. Bankın strukturunu, yəni bankın 
quruluĢunu onun idarə apparatmm quruluĢu ilə qarıĢdırmaq olmaz. Bankın strukturu
 
dedikdə banka 
sə- ciyyəvi müəssisə (təsisat) kimi fəaliyyət göstərmək imkanı verən quruluĢ baĢa düĢülür. Bu 
nöqteyi-nəzərdən bank dörd məcburi blokdan ibarət olur.
 
Bu bloklarsız bank mövcud ola və ya 
inkiĢaf edə bilməz.  
Birinci blok - bu əsasən borc Ģəklində mövcud olan və daim hərə- kətdə olan kapital, sənaye və 
ticarət kapitalmdan azad olmuĢ səciyyəvi kapital kimi bank kapitalıdır. 
İkinci blok - digər naüəssisələrin və təsisatlarm fəaliyyətindən fərqli olaraq bank fəaliyyətini 
məhsulun xarakteri ilə müəyyən edir. Bu ayrı- ayrı bank əməliyyatlarım yerinə yetirən digər 
subyektlərdən fərqli ola- raq bankın əsas məĢğuliyyətidir.
 
Üçüncü blok - bank iĢi və bankm idarə olunması sahəsində xüsusi biliklərə malik peĢəkarlarm xüsusi 
qrupudur.
 
Dördüncü blok - bu bloku istehsalat bloku adlandırmaq mümkündür. Çünki buraya bank texnikası, 
binalar, tikililər, rabitə və kommunikasiya vasitələri, daxili və xarici informasiya, istehsalat mate- 
riallarmm müəyyən növləri aid olur.
 
Deyilənləri nəzərə almaqla belə bir qənaətə gəlnıək mümkündür:
 
Bankm nıahiyyətinə istinad edərək onu ödəniĢin dövriyyəsini nağd və nağdsız formada tənzimləyən 
pul-kredit təsisatı kimi təyin etmək mümkündür. 
 
                                 2. BANK İŞİNİN ƏHƏMİYYƏTİ
 
KitabYurdu.az 
3
 

---

Bank fəaliyyətinin əhəmiyyətinin dərk olunmasmda ən baĢlıca mə- sələ bankların funksiyaları 
haqqmda təsəvvürdür. Müasir nəzəriyyəyə əsasən banklarm 3 funksiyası vardır:
 
•
 
vəsaitlərin toplanması funksiyası; 
•
 
ehtiyatların transformasiyası funksiyası; 
•
 
pul dövriyyəsinin tənzimlənməsi funksiyası. 
Bank yerinə yetirilən funksiyalara müvafiq olaraq sərbəst, müvəqqəti olaraq istifadə olunmayan pul 
ehtiyatlarım və müĢtərilərinin kapitallarım bir yerə cəmləyir, toplayır (akkmulyasiya edir). 
Müəssisələr banklarda hesablar açır və bu hesablardakı pul vəsaitlərini istifadə edərək nağd və 
nağdsız hesablaĢmalar aparır.
 
Fiziki Ģəxsər pul vəsaitlərini əmanət Ģəklində banklara qoyur. Bu- nunla da banklara onların 
kreditlərini trasnformasiya etmək və digər pul əməliyyatları üçün tətbiq etmək imkanı vermiĢ olurlar. 
Bununla da kreditor ilə borcalan Ģəxs arasmda bilavasitə hesablaĢmalar zamanı risk- lər ilə 
müqayisədə iqtisadi risklər ixtisara salımr.
 
Bankm ödəniĢ əməliyyatları, onlar tərəfmdən ödəniĢ vasitələrinin yaradılması (banknot, çek, veksel, 
sertifikat və.s.) pul dövriyyəsini tən- zimləməyə, onu qeyri-nağd hesablaĢmaların törədilməsi 
hesabma daha qənaətli etməyə imkan yaratmıĢ olur.
 
Bank məhsulu
 
ayrı-ayrı bank qulluqçularmın deyil, bütün bank əməkdaĢlarmm kollektiv əməyinin 
məhsulu kimi çıxıĢ edərək, bank fəa-liyyətinin nəticəsi hesab edilir. Bu məhsul yalnız bank üçün 
xasdır. Bank məhsulu bir sıra fərqli xüsusiyyətlərə malik olub, əsas etibarilə qeyri- maddi xarakter 
daĢıyır. Bu daha çox nağdsız formada olub, hesablar üzrə qeydlər kimi çıxıĢ edir. Maddi formada isə 
mərkəzi bankın bank- notları, müxtəlif növ pul-hesablaĢma sənədləri çıxıĢ edir.
 
Bank məhsulu fəaliyyətin müəyyən istiqamətləvində yaradılır.
 
Ənənəvi istiqamətdə kreditlər, depozitlər, investisiyalar bankm məhsulu kimi çıxıĢ edir.
 
Əlavə istiqamətlərdə inkasasiya, valyutanm konvertasiyası, sənəd- lərin daĢmması, risklərin 
hesablanması və idarə olunması kimi bank məhsullarmı sadalamaq mümkündür.
 
Fəaliyyətin qeyri-ənənəvi istiqamətlərində faktorinqi, forfeytinqi, məsləhətləĢməni, zəmanətləri, 
dəyərlərin qorunmasmı aid etmək lazım- dır.
 
Hər bir məhsula fəaliyyətin toplumunu, bank məhsulunun yara- dılması prosesini ifadə edən xidmət 
uyğun olur. KreditləĢdirmə, hesab- laĢma prosesinin təĢkili, depozit xidmətləri bankın xidmətləri
 
hesab olu- nur. Xidmət əməliyyatm həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
 
Əməliyyat - məhsulun yaradılması ilə bağlı fəaliyyətlərin konkret növüdür.
 
Bank fəaliyyəti mürəkkəb fərqli proses olub, yalnız bank sistemi çərçivəsində reallaĢmaqla 
ənıəliyyatm aparılmasınm vahid qaydalarma tabe olur. Əməliyyatlar ümumilikdə bank xidmətlərinin 
müəyyən texno- logiyasmı təĢkil edən maliyyə, mühasibat və texniki üsullar vasitəsilə həyata 
keçirilir.
 
Bank fəaliyyəti mahiyyət etibarilə vahid anlayıĢ olub, bu və ya dig- ər bankm fəaliyyət 
istiqamətlərinin fərqi ilə əlaqədar müəyyən xüsu- siyyətlərə malik ola bilər.
 
Bank fəaliyyətini bir proses kimi zaman və məkan anlammda öl- çmək mümkündür. Onu məsrəflər 
baxımmdan da təsəvvür etmək olar. Bütün bunlar bankın əməiyyatlarım müəyyən meyarlardan asılı 
olaraq nəzərdən keçirməyə əsas verir.
 
Əməliyyatlar ilk növbədə təbiətinə görə:
 
-baıık 
-qeyri-bank
 
əməliyyatlarma bölünür. 
Bank əməliyyatları
 
bilavasitə bankın mahiyyətindən irəli gələn və tarixən pul-kredit təsisatı kimi ona 
təhkim olunan əməliyyatlardır. On lara xüsusilə:
 
 ♦> pul vəsaitlərinin əmanətlərə cəlb olunması,
 
♦> qaytarılma Ģərti ilə kredit əməliyyatları,
 
♦> hesabın açılması və bu hesabdan ödəniĢlərin həyata keçirilməsi üzrə əməliyyatlar aid olur.
 
 
Bankm hüquqi statusunu müəyyən etməyən, lakin digər müəssisə- lərlə yanaĢı bank tərəfindən də 
yerinə yetirilən əməliyyatlar qeyri-bank əməliyyatlandır.
 
Məsələn, bank qiymətli kağızlar bazarmda 
əməliyyatlar ilə məĢğul olur. Lakin bu əməliyyatlar məhz bank əməliyyatları hesab olunmur. Çünki 
onlar digər iqtisadi təsisat - birjalar üçün səciyyəvi əməliyyatlardır.
 
KitabYurdu.az 
4
 

---