Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

banklar sər- mayələri yalnız öz qüvvələri hesabma həyata keçirə bilmirlər (ya risk həddən artıq 
yüksək olur, ya da bankm sərbəst kapitalı həddən artıq aĢağı olur). Bu halda banklar birləĢir, sindikat 
əmələ gətirir. Bu zaman kredit onlarm hər biri tərəfındən müvafıq ehtiyat pay ayrılmalan hesa- bma 
təqdim edilir.
 
Bank əməliyyatları Milli bazara qarşı münasibətdə:
 
-daxili 
-beynalxalq əməliyyatlara
 
bölünür. 
Bu halda Milli əmtəə istehsalçıarmm və vətəndaĢlarm xidməti ilə əlaqədar əməliyyatlar daxili 
əməliyyatlar adlamr. Buna müvafiq olaraq beynəxalq bank əməliyyatlan xarici ticarətə, beynəlxalq 
əməkdaĢlığa, beynəlxalq turizmə xidmət ilə əlaqədar baĢ verir. Kommersiya bankları üçün bu cür 
əməliyyatlar bir çox hallarda daha üstün olur. Çünki onlar daha cüzi risk, lakin kifayət qədər 
əhəmiyyətli gəlir ilə bağlı olur.
 
Bank əməliyyatları istifadə olunan valyuta ilzrə üç növdə həyata ke- çirilir:
 
-Milli valyutada,
 
-xarici valyutada 
-multivalyuta əməliyyatları 
 
Batık əməliyyatlarının təsnif- ləşdirmə 
meyarlan
 
Bank əməliyyatlarının növləri
 
Təbiətinə görə
 
Bank və qeyri-bank
 
Məzmununa görə
 
Iqtisadi, hüquqi, texniki, daxili 
təhlükəsizlıyjn təmınatma 
1
 görə
 
Hüquqi təĢkilinə görə
 
Baza və köməkçi, lisenziyah və 
lisenziyasız, icazəli və qadağan olunan
 
MüĢtəriyə münasibətə görə
 
Vasitəli və vasitəsiz
 
Fəaliyyətin planlaĢdırılma- sma görə
 
Strateji və taktiki
 
Həyata keçirilmə mərhələsi- nə görə
 
Birincidərəcəli və növbəti
 
Əhəmiyyət dərəcəsinə görə
 
Əsas və könıəkçi
 
Mürəkkəbliklik dərəcəsinə görə
 
Sadə və mürəkkəb
 
Xarakterinə görə
 
Analitik, marketinq, idarəe- dici, 
nəzarət, bank infrastruktu- runu 
formalaĢdırılmasma görə, hesablaĢma, 
mühasibat və s.
 
Mütəmadiliyinə görə
 
Birdəfəlik, təkrarlanan
 
Gəlirlilik səviyyəsinə görə
 
Gəlirli və zərərli
 
Maya dəyərinə görə
 
Azməsrəfli və çoxməsrəfli
 
Risk səviyyəsinə görə
 
Azriskli və yüksəkriskli
 
IĢtirakçılarm sayma görə
 
Fərdi və kollektiv
 
Milli bazara münasibətdə
 
Daxili və beynəlxalq
 
Istifadə olunan valyutaya görə
 
Milli valyuta, xarici valyuta, 
multivalyuta
 
Reqlamentə görə
 
Milli Bankm normativlərinə, 
kommersiya bankınm reqlamen- tinə 
əsasən
 
Usuluna görə
 
Maliyyə, mühasibat, stati- stik
 
KitabYurdu.az 
7
 

---

Bankm balansma münasi- bətdə
 
Aktiv, passiv, balansdankə- nar
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bank əməliyyatları törədilmə reqlamerıtinə görə iki növə bölünür: həyata keçirilməsi qaydası Milli 
Bank tərəfindən miiəyyən olunan əmə- liyyatlar
 
(onun təlimatları, əsasnamələri və əmrləri ilə) və 
qüvvədə olan hüquqi normalara müvafıq olaraq yerinə yetirilən, lakin aparılma qay- dası 
kommersiya bankı tərəfindən müəyyən olunan əməliyyatlar.
 
Bankları yoxlayan auditorlar bankda 
daxili normativli sənədlərin varlığma diqqət yetirirlər. Məhz bu sənədlər vasitəsilə vacib 
əməliyyatlarm yerinə yeti- rilməsi qaydası müəyyən olunur.
 
Bütün bu təsnifləĢdirməni yuxarıdakı cədvəldə (cədvəl 1.1) konkret görmək mümkündür.
 
Bank əməliyyatlarının növlərinin təsnifləşdirilməsi
 
Bank fəaliyyətinə nəinki onun funksiyalarmdan bilavasitə irəli gə- lən əməliyyatları, eləcə də onlar 
ilə əlaqədar fəaliyyəti - xüsusilə də, miıĢtərək tapĢırıqlarm həlli, bank holdinqinin təĢkili, müflislik ilə 
əlaqə- dar əməliyyatların ləğvi və bankların yenidən təĢkili üzrə əməliyyatlar üçün bank qrupunun və 
ya kredit təĢkilatmm yaradılmasma yönəlmiĢ fəaliyyəti Ģamil edirlər.
 
Bank təcrübəsində bank əməliyyatlarından savayı qarĢılıqlı öhdə- likləri konkretləĢdirən tərifi 
nəzərdə tutan fəaliyyəti icra edən sövdələĢ- mələr də qurulur. «Banklar və bank fəaliyyəti haqqında» 
qanunda söv- dələĢmə fəaliyyətdən, əməliyyatdan fərqlənən sərbəst fəaliyyət növü kimi deyil, 
KitabYurdu.az 
8
 

---

banklar üçün əsas əməliyyatlardan və ya xidmətlərdən savayı banklar tərəfindən yerinə yetirilən 
əlavə xidmət və ya əməliyyat kimi ayırd edilir. 
 
                              3. BANK FƏALİYYƏTİNİN MƏZMUNU
 
Bank fəaliyyəti - iqtisadi münasibətlər sahəsində pul-kredit təsisa- tının fəaliyyətidir. Bankın 
fəaliyyətinin nəticələrindən nəinki ölkə iqtisa- diyyatmm inkiĢafı, eləcə də cəmiyyətin sosial 
vəziyyəti asılıdır. Ümumi iqtisadi və bank böhranları əhəmiyyətli itkilərə, müəssisələrin və kredit 
təĢkilatlarınm iflasına, vətəndaĢlarm əmanətlərinin və toplanmıĢ digər vəsaitlərinin itirilməsinə və ya 
qiymətdən düĢməsinə səbəb olur. Bu isə öz ardınca nəticə olaraq ictimai münasibətlərdə gərginiyin 
meydana çıxmasma, sosial-iqtisadi təsisat kimi çıxıĢ edən bankm nüfuzunun azalmasma gətirib 
çıxarır. Məhz buna görə də bankların fəaliyyətinin sosial vəziyyətə təsiri nəzərəçarpacaq dərəcədədir. 
Banklarm fəaliyyəti iqtisadi münasibətlərin bir hissəsi olub, onun məzmunu və əmtəə-pul 
münasibətlərinin inkiĢaf dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Bu münasibətlərin səviyyəsi nə qədər 
yüksəkdirsə, o bir o qədər daha da müxtəlif və məz-
 
munlu Ģəkil alır.
 
Bank fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Bankın fəaliyyəti onun müĢtəri- lərlə iqtisadi münasibətlərinin 
ifadəsi olub, bankm mahiyyəti, funksiya- ları və iqtisadiyyatda rolu ilə müyyən olunur. Bu isə bank 
fəaliyyətinin müəyyən xüsusiyyətlərə malik olması ilə nəticələnir.
 
1)Bank istehsal sahəsində deyil, mübadilə sahəsində fəaliyyət gö- stərir. Əlbəttə burada dolayı da 
olsa istehsal sahəsinə toxunulur. Çünki bank müxtəlif istehsal tələbatma (istehsalat materiallarmm 
toplanması, yeni texnikanm və avadanlığın əldə olunması) xidmət göstərsə də, prose- sin özü 
yaradılmıĢ maddi nemətlərin yenidən paylanması ilə bağlı iqti- sadi subyektlərin fəaliyyətini əks 
etdirir. 
2)Bank - müəyyən mənada ticarət təsisatıdır. Ticarətin (kommer- siya) əsasları bankm fəaliyyətində 
üstünlük təĢkil edir. Bank maddi axınların dövriyyəsini əks etdirən pul vəsaitlərinin mülkiyyətçisi 
olduğu halda onları digər iqtisadi subyektlərə «satır» və «alır». Onun fəaliyyəti- nin əsası ehtiyatlarm 
bir qiymətə alınmasmdan və daha baha qiymətə satılmasından ibarətdir. 
3)Bank - kommersiya müəssisəsidir. Həm emissiya, həm də kommersiya banklarmm əməliyyatları 
ödəniĢli əsaslar ilə həyata keçiri- lir. Bank təqdim olunan kreditlərə görə kredit faizini, müĢtərilərin 
gö- stəriĢinə əsasən yerinə yetirilən hesablaĢma, kassa və digər əməliyyatlara görə - müəyyən 
komissiya alır. 
4)Bankm fəaliyyəti sahibkarlıq xarakteri daĢıyır. Bankm sayəsin- də bir sıra iqtisadi subyektlərin 
fəaliyyətsiz kapitalları baĢqa subyektlər tərəfindən iĢləməyə baĢlayır. Kapitallarm iqtisadi subyektlər, 
sahələr, ərazilər və ölkələr arasmda yenidən paylanması sayəsində banklar mad- di, əmək və pul 
ehtiyatlarmm istehsalat dövriyyəsini gücləndirir, müxtə- lif iqtisadi layihələrin reallaĢmasma yardım 
edirlər. 
5)Bank - nəinki kommersiya müəssisəsidir, eləcə də ictimai təsi- satdır. Bank ictimai maraqlara 
riayət etməyə kömək edir, ictimai tələ- batlarm təminatı üçün çalıĢır və bu zaman bank fəaliyyəti 
siyasi deyil, iqtisadi xarakter daĢıyır. 
Bank mübadilə sahəsində fəaliyyət göstərərək pul dövriyyəsinin nağd və nağdsız formalarda 
tənzimlənməsini həyata keçirən istehsalat təsisatı kimi fəaliyyət göstərir.
 
Bank fəaliyyətinin prinsipləri. Bank fəaliyyətinin prinsipləri dedik- də bankın bank məhsulunu 
yaratması prosesində rəhbər tutduğu qayda- lar nəzərdə tutulur. Bu qaydalar bank fəaliyyətinin 
uzunmüddətli tarixi ərzində iĢlənib hazırlanmıĢdır və bank iĢinin əsaslarmm bu müddət ər- zində 
dərk olunmasmm məhsulu hesab edilir. Bank müəyyən xidmətlər- də müĢtərilərin təlabatlarma cavab 
olaraq, onlarm tələblərinə uyğun is- tiqamətlənmə prinsipini fəaliyyətinin əsas qaydası kimi bəyan 
etmiĢdir.
 
Belə ki, müĢtərilər banka iĢ verir, onun gəlirlərini formalaĢdırır, onıın fəaliyyətinin uğurlarını təyin 
edirlər. MüĢtərisiz qalmıĢ bank mövcud- luğuna son qoyur.
 
Bankm ümumi nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq bankm və müĢtərinin qarşılıqlı maraq prinsipi
 
bank 
fəaliyyətinin prinsipi olur. MüĢtərinin tə- ləbatına yönələrək, «hər Ģey müĢtəri üçün» qaydasım 
rəhbər tutmaqla banklar fəaliyyət göstərir. Bu mənada müĢtəridən asılı olan banklar yal- mz müĢtərək 
marağm varlığı zamam onlarla qarĢılıqlı əlaqəyə girirlər.
 
Müasir təsərrüffatda banklar rasional (səmərəli) fəaliyyət prinsipi- nə
 
də əməl edirlər. Xüsusilə 
kreditləĢməni həyata keçirərkən rasional kreditləĢmə qaydasından istifadə olunur. Bu qayda kredit 
KitabYurdu.az 
9
 

---