Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari


 
Əvvəldən axıradək hər bir əməliyyat üzrə dəqiq və lazımi qaydada təsdiq edilmiş sənədlərin 
olması; 

 
Kompüter texnikasmm, proqram təminatınm təhlükəsizliyi və etibarlığı, habelə fövqəladə 
vəziyyətlər üçün planlarm tərtib edilməsi (məlumatların təhlükəsizliyi, saxlanması və bərpası). 
Audit başa çatdıqdan dərhal sonar auditor rəyi tərtib edilir. Bu rəy auditin məqsədlərini, miqyasım, 
nəticələri barədə hesabatı və problemlərin aşkara çıxarıldığı hər bir sahə üzrə ətraflı tövsiyələri əks 
etdirir. Bu zaman tövsiyələrdə auditin nəticələrinin qısa xarakterik təsviri, tələb olunan islah 
tədbirləri, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün məsul şəxlərin adı və onlarm həyata keçirilməsi 
müddətləri göstərilir. Hazır rəylər birbaşa bankm müşahidə şurasma və maliyyə- təftiş komissiyasma, 
rəylərin surətləri isə bankm idarə heyətinə və şöbə rəislərinə təqdim edilir. 
 
             2.DAXİLİ AUDİTİN NÖVLƏRİ VƏ PRİNSİPLƏRİ
 
Audit ildə azı bir dəfə keçirilməlidir. Auditin keçirilməsi müddəti, adətən auditin keçiriləcəyi hər bir 
sahə ilə əlaqədar risq dərəcəsindən asılıdır.
 
Kredit təşkilatlarmda daxili nəzarət sisteminin, o cümlədən daxili audit işinin vəziyyəti, Milli Bank 
tərəfindən yoxlamlır. Bundan başqa Milli Bank tərəfindən kredit təşkilatlarmdan vaxtaşırı olaraq 
daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti və keçirilmiş audit yoxlamalarmm nəticələrinə dair hesabatlar 
tələb edilə bilər.
 
Bank auditi «Banklarda daxili audit və nəzarət orqanmm auditorlarla əlaqəsi» (Bazel Komitəsinin 
sənədi, avqust 2001-ci il) sənədinə müvafıq müəyyənləşir.
 
Daxili auditin prinsipləri aşağıdakıları əhatə edir:
 

 
Davamlılıq; 

 
Müstəqillik; 

 
Tərəfsizlik; 

 
Peşəkarlıq; 

 
İşin miqyası; 

 
Məxfılik 
Davamlılıq. Daxili audit fəaliyyəti daimi olaraq həyata keçirilir.
 
Müstdqillik. Daxili audit, gündəlik nəzarət prosesindən daxil edilməyən bir fəaliyyət növü olmalıdır. 
Müstəqillik daxili auditin obyektivlik və tərəfsizlik prinsipləri əsasmda həyata keçirilməsini təmin 
edir.
 
Tərəfsizlik. Daxili audit qərəzsiz olmalı və müdaxilədən kənar
 
şəkildə həyata keçirilməlidir.
 
Peşəkar səriştə. Daxili auditor öz vəzifələrini həyata keçirmək üçün lazım olan bilik və təcrübəyə 
malik olmalıdır.
 
İşin miqyasi. Daxili audit işinin miqyası bankm bütün fəaliyyətini və strukturunu əhatə etməlidir.
 
Məxfilik. Daxili auditor öz vəzifələrini həyata keçirərkən əldə etdiyi məlumatlarm qorunmasında və 
istifadəsində sayıq olmalı və bu məlumatları şəxsi maraqlar üçün və ya bankın məqsədlərinə zərər 
verəcək şəkildə istifadə etməməlidir.
 
Daxili audit işinə aşağıdakılar daxildir:
 

 
Daxili nəzarət sistemlərinin effektivliyinin və adekvatlığmın yoxlanılması və 
qiymətləndirilməsi; 

 
Risklərin idarəedilməsi medotologiyasımn tətbiqinin və effektivliyinin təhlili; 

 
Elektron informasiya və ödəniş sistemləri və bank xidmətləri daxil olmaqla, maliyyə və 
idarəedici informasiya sistemlərinin təhlili; 

 
Mühasibat yazılarınm və maliyyə hesabatlarmm dəqiqliyinin və etibarlıhğmm yoxlanılması; 

 
Aktivlərin qorunması vasitələrinin təhlili; 

 
Risk ehtimalı ilə əlaqədar bank kapitalınm qiymətləndirilməsi sisteminin təhlili; 

 
Fəaliyyətlərin səmərəliliyinin və xərclərin effektivliyinin (qiymət baxımından sərfəlilik) 
qiymətləndirilməsi; 

 
Spesifik daxili nəzarət və əməliyyat prosedurlarmm işləməsinin yoxlanılması; 

 
Qaydalarm və prosedurlarm həyata keçirilməsini, qanunvericiliyə və daxili davranış 
məcəllərinə (etika qaydalarma) riayət olunmasmı təmin edən sistemlərin təhlili; 

 
Normativ-hüquqi sənədlərlə tələb olunan hesabatların etibarlılığmm və vaxtlı-vaxtmda 
hazırlanmasınm yoxlanılması; 

 
Xüsusi tədqiqatlarm həyata keçirilməsi. 
KitabYurdu.az 
273
 

---

Daxili Auditin Əsasnaməsi daxili audit xidmətinin məqsədlərini, funksiya və səlahiyyətlərini təsvir 
edir. Əsasnamə eyni zamanda rəhbərliyə bankm strukturu çərçivəsində daxili audit xidmətinin 
mövqeyinin möhkəmləndirilməsində kömək edir.
 
Daxili auditin müxtəlif növləri vardır:
 

 
Maliyyə auditi
 

 
Normativ qaydalara riayət olunmasının auditi 
 

 
Əməliyyat auditi
 

 
♦♦♦ 
İdarəetmə auditi
 
Maliyyə auditi: məqsədi uçot sisteminin və məlumatlarmm, eləcə də maliyyə hesabatlarmm 
etibarlılığım qiymətləndirməkdir;
 
Normativ qaydalara riayət olunmasmın auditi'. məqsədi qanunlara, təlimatlara, qayda və 
prosedurlara riayət olunmasmı təmin etmək üçün yaradılmış sistem və prosedurlarm keyfiyyətini və 
uyğunluğunu qiymətləndirməkdir;
 
Əməliyyat auditi: məqsədi sistem və prosedurlarm keyfiyyətini və uyğunluğunu qiymətləndirmək, 
təşkilati strukturu diqqətlə təhlil etmək və audit işi ilə bağlı metodlarm və resursların adekvatlığım 
qiymətləndirməkdir;
 
İdarəetmə auditi: məqsədi rəhbərliyin risklərə və nəzarətə münasibətinin keyfiyyətini 
qiymətləndirməkdir;
 
Daxili audit bölməsi bank strukturunun bütün hissələrində bankm fəaliyyətini yoxlamaq və 
qiymətləndirmək hüququna malikdir. Bu səbəbdən daxili audit bölməsi auditin təkcə bir növü 
üzərində cəmləşməməli, hər dəfə əldə ediləcək audit məqsədlərindən asılı olaraq, ən uyğun audit 
növündən istifadə etməlidir.
 
Audit yoxlamaları aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir. (cədvəl 13.1)
 
Cədvəl 13.1
 
Audit yoxlamalarının növləri 
Növ
 
Təsvir
 
Audit
 
Auditin məqsədi, daxili nəzarət sistemi barədə rəy bildirmək üçün 
kifayət qədər əsas yaratmaqdır. Audit, maliyyə və əməliyyat nəzarəti 
aspektlərinin ətraflı tədqiqatmdan ibarətdir.
 
Məhdud təftiş
 
Məhdud təftişin həcmi auditlə müqayisədə daha az sahəni əhatə edir 
və DAB rəhbərinin qərarı ilə başlanıla və yaxud illik Audit Planma 
daxil edilə bilər. Məhdud təftiş yoxlamamn ilkin nəticələrinə 
əsaslanaraq audit yoxlamasma çevrilə bilər.
 
Monitorinq/ Mütəmadi 
audit
 
Sorğu, müşahidə, meyllilik təhlili və əsas risk göstəricilərinin 
monitorinqi.
 
Xüsusi layihə
 
Adi audit tədbirlərinin həcminə uyğun gəlməyən uzunmüddətli, 
müfəssəl şəkildə istiqamətlənmiş layihələr. Yoxlamamn həcmi və işin 
məqsədi DAB direktoru tərəfindən müəyyən edilir.
 
Zəruri layihə
 
Adi audit tədbirlərinin həcminə uyğun olmayan müəyyən risklərin və 
məsələlərin üzərində cəmləşən qısamüddətli, məhdud həcmli 
yoxlamadır. Layihənin miqyası İdarə Heyəti tərəfmdən müəyyən 
olunur və onun tələbi üzrə həyata keçirilir.
 
 
 
3.MİLLİ BANKIN BANKLARIN DAXİLİ VƏ KƏNAR AUDİTORLARI İLƏ    
MÜNASİBƏTLƏRİ
 
KitabYurdu.az 
274
 

---

Banklarda onlarm balans üzrə və balansdankənar fəaliyyətlərinə aid risklərə, əməliyyatlarm 
xüsusiyyətinə və mürəkkəbliyinə uyğun olan və eləcə də bankm bazar şəraitində və əməliyyatlarm 
şərtlərindəki dəyişikliklərə cavab verən effektiv daxili nəzarət sistemi qurulur. Daxili nəzarət sistemi 
bankm həyata keçirdiyi əməliyyatlar nəticəsində yaranan risklərə qarşı qeyri-adekvat olduqda MB 
banklarm baş rəhbəıiiyi ilə müvafiq müzakirələr aparır və daxili nəzarət sisteminin təkmil- 
ləşdirilməsi üçün bankm gördüyü tədbirlərə nəzarət edir.
 
Milli Bank banklarm daxili nəzarət sistemlərini qiymətləndirərkən, onlardan aşağıdakı məsələlərə 
xüsusi diqqət yetirilməsiııi tələb edir:
 

 
Tarixən daxili nəzarət pozuntuları ilə əlaqəli fəaliyyət və ya vəziyyətlər; 

 
Bankın əməliyyat mühitindəki dəyişikliklərin daxili nəzarət cəhətləri, məsələn: 

 
Yeni rəhbərlik və ya baş işçi heyəti; 

 
Yeni və ya yenidən təşkil edilmiş informasiya sistemləri; 

 
Sürətli inkişaf edən sahələr/fəaliyyətlər; 

 
Yeni texnologiyalar; 

 
Yeni əməliyyat və ya fəaliyyətlər (xüsusilə mürəkkəbləri); 

 
Korporativ yenidənqurma, birləşmələr və alqılar; və 

 
Yeni filiallarm və şöbələrinin açılması, müəssisələrin təsis edilməsi və ya ahnması, onların 
fəaliyyətinin genişləndirməsi (o cüm- lədən, müvafiq iqtisadi və tənzimləyici mühitdəki 
dəyişikliklərin təsiri). 
Daxili audit xidməti bankm siyasətini müəyyən etmir və daxili nəzarətlə bağlı qaydalar istisna 
olmaqla, bu qaydalarm doğruluğunu təsdiq etmir. Əgər bank rəhbərliyi qanuni və normativ aktlara və 
ya bankm daxili prosedurlarma zidd olan qərarlar qəbul edərsə, daxili au- dit bölməsi bu barədə 
Audit Komitəsinin, İdarə Heyətinin və lazım gəldikdə Müşahidə Şurasının Sədrinə məlumat verir. Bu 
bankm özü üçün də vacibdir. Çünki, prudensial olmayan qayda və tədbirlər əmanətçilərin və digər 
kreditorlarm, səhmdarlarm mənafelərinə, həmçinin kredit sisteminin uyğun şəkildə çahşmasma zərər 
gətirə bilər və bankm likvidliyinə mənfi təsir edə bilər.
 
Kənar auditorlara gəldikdə isə, onlar bankm maliyyə hesabat- larmın düzgünlüyünü təmin edəcək 
dərəcədə daxili nəzarət sistemi haqqmda biliyə malik bir sistemi əhatə edir. Kənar auditorlar 
müəyyən etdikləri nöqsanlar barədə bank rəhbərliyinə və nəzarətedici orqanlara hesabat verir. Bu 
zaman kənar auditorlar tərəfindən müəyyən edilən daxili nəzarət qüsurlarmı aradan qaldırmaq üçün 
tədbirlərin görülməsi
 
vacib şərtlərdən hesab edilir.
 
Kənar auditorlar nəzarət orqanm verdiyi məlumatdan faydalı anlayış əldə edə bilərlər, məsələn, 
yerində aparılan yoxlamanm nəticəsi kimi, rəhbərliyin görüşləri və ya bankla digər görüşlər. Nəzarət 
orqanı kənar auditordan daxili audit bölməsinin fəaliyyəti və iş keyfiyyəti barədə rəy verməsini tələb 
edə bilər.
 
Milli Bank kənar auditora bankm fəaliyyətinin xüsusi yoxlamasmı aparmağım tapşıra bilər. Aidiyyatı 
sahələrə aşağıdakılar daxildir:
 

 
Prudensial məlumatları hazırlamaq üçün bankın tətbiq etdiyi metodlar; 

 
Daxili nəzarət sistemlərinin (o cümlədən daxili audit bölməsinin) strukturunun və 
fəaliyyətinin adekvatlığı; 

 
Bankm qanun və qaydalara riayət etməsi; 

 
Uçot qaydalarma riayət edilməsi üzrə rəy. 
Nəzərə almaq lazımdır ki, kənar auditor əsassız və qərəzli məlumat verilməsi ilə bağlı məsuliyyət 
daşıyır.
 
Daxili auditorun təmin etdiyi məlumat kənar audit prosedurlarmm xüsusiyyətinin, vaxtınm və 
həcminin müəyyən edilməsində faydalı ola bilər. Buna baxmayaraq, kənar auditor maliyyə 
hesabatları üzrə audit rəyi bildirmək üçün müstəsna məsuliyyətə malikdir. Kənar auditora 
əhəmiyyətli daxili audit hesabatları barəsində məlumatlardan istifadə etmək hüququ verilməlidir. 
Daxili auditor kənar auditorun işinə təsir göstərə biləcək vacib məsələlər barəsində ona məlumat 
verir. Kənar auditor da, öz növbəsində adətən daxili audit işinə təsir göstərə biləcək vacib məsələlər 
barəsində daxili auditora məlumat verir.
 
Kənar və daxili auditorların birgə işinin bir neçə üstün cəhəti vardır. İlk növbədə onlar, bankm 
fəaliyyət və əməliyyatları barəsində mükəmməl biliklər qazanmaq və bankm daxili auditorlarımn 
yerinə yetirdikləri audit yoxlamalarınm təkrarlanmasmm səviyyəsini azaltmaq imkam verir. Əlavə 
olaraq, bu əməkdaşhq kənar auditora bankda audit işinin əhatəsini artırmağa imkan yaradır. Bu 
KitabYurdu.az 
275
 

---

əməkdaşlıq, bankın xidmətlərinin sayınm, mürəkkəbliyinin və filial əməliyyatlarmm və bunun 
nəticəsində tələb olunan audit işinin artdığı dövrdə xüsusilə faydalı olur. Bu münasibətlər qarşılıqlı 
əməkdaşlıq və audit təcrübəsinə əsaslanır. Qarşılıqlı münasibətdə etibarlılığm səviyyəsi artdıqca, bu 
əməkdaşlığm nəticəsi aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi hər iki tərəfə maddi gəlir gətirir.(cədvəl 
13.2.)
 
 
 
 
 
 
 
Cədvsl 13.2. 
Kənar və daxili auditin qavşılıqlı münasibət nəticələri 
Mərhələ 1
 
Kənar auditorlar tərəfindən nəzarət edilən və idarə edilən 
fəaliyyətin həyata keçirilməsi
 
Daxili audit bölməsi (DAB) işçiləri, kənar audit işçi 
qrupu ilə birgə fəaliyyət göstərərək kənar auditorlarm iş 
proqramlarmda göstərilmiş işi yerinə yetirir və kənar 
audit işçi qrupunun baş üzvü tərəfindən nəzarət olunur. 
Kənar auditor- larm işçi qrupu, sonradan bankm maliyyə 
hesa- batlarmm tamlığım, etibarlılığım və düzgünlüyünü 
təsdiq etmək üçün həmin işdən istifadə edə bilər.
 
Mərhələ 2
 
Kənar auditor tərəfındən idarə edilən fəaliyyətin yerinə 
yetirilməsi
 
DAB əməkdaşları, kənar audit üzrə iş pro- qramlarmda 
göstərilmiş işi yerinə yetirərkən kənar audit işçi qrupu 
tərəfindən nəzarət edilmədən fəaliyyət göstərir. Bu kənar 
auditorlar bankda olmadıqda baş verə bilər. Kənar 
auditor- lar, bu işin tamamlanması üçün müddət 
müəyyən edir və görülən işi, maliyyə hesabatlarmm tam- 
lığım, etibarlılığını və düzgünlüyünü təsdiq etmək 
məqsədilə istifadə etmək üçün təhlil edir. Əmək- 
daşlığm bu səviyyəsinə nail olmazdan əvvəl, kənar audit 
işçi qrupu Daxili Audit heyətinin fəaliyyətini 
qiymətləndirir.
 
KitabYurdu.az 
276
 

---

Mərhələ 3
 
Kənar auditin standart daxili audit prosedurlarma etibar 
etməsi
 
Kənar auditorlar, DAB tərəfindən yerinə yetirilən işlərə 
etibar etməyi qərara ala və nəticədə görülən işin həcmini 
azalda bilərlər. Məsələn, il ərzində bankm filiallarmm 
birində daxili audit aparılmışdırsa və kənar auditorlar 
görülən işin keyfiyyətindən və nəticələrindən 
razıdırlarsa, kənar auditorlar ilin sonunda həmin filialm 
auditini aparmamağı və ya minimum audit işi həyata 
keçirməyi qərara ala bilər.
 
 
 
 
Kənar auditorlarm daxili audit işindən və məlumatlarmdan istifadə edə biləcəyi bəzi sahələr 
aşağıdakılardır:
 

 
Uçot sistemini təsvir edən blok-sxem və ya təsviri qeydlər; 

 
Daxili nəzarətin qiymətləndirilməsi sorğusunun nəticələri və ya daxili nəzarət üzrə sorğu 
vərəqəsi; 

 
Uçot sistemində nəzarətin yoxlanılması; 

 
Maliyyə hesabatlarmdakı elementlərin substantiv yoxlamlması; 

 
Daxili auditorun təmin etdiyi məlumata əsasən, kənar auditorun filiallara getməsi barədə 
qərarm qəbul edilməsi; 

 
Daxili auditorun təmin etdiyi məlumata əsasən, kompüter sisteminin yoxlamlması barədə 
qərarm qəbul edilməsi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
KitabYurdu.az 
277