Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari


 
Mübadilə kursunun dəyişkənlik kursu-mübadilə kursunun gözlənilmədən dəyişməsi nəticəsində 
xarici valyutada vəsait qoyu- luşunun qiymətdən düşməsi riski; 

 
Konvertasiya riski- mübadilə əməliyyatlarmm keçirilməsi zamanı mövcud məhdudiyyətlər ilə sıx 
əlaqədardır; 

 
Açıq valyuta mövqeyi riski- bankm valyuta aktivləri və bankm xarici valyuta üzrə öhdəliklərinin 
parametrləri üzrə uyğunsuzluqları zamanı meydana çıxır. 
Kredit riski çərçivəsində valyuta riskinin düzgün qiymətləndirilməsi likvidliliyin böhranı ilə nəticələnə 
bilər, ya da borc alan şəxsin tərəfmdən kredit riskinin amilinə çevrilə bilər. Valyuta riski bütün balans və 
balansarxası əməliyyatlarda xarici valyuta vasitəsi ilə iştirak edir. Lakin kredit təşkilatı riskin amillərinə 
əhəmiyyətsiz (bilinməz) dərəcədə təsir göstərə bilər. Deməli kredit təşkilatı şəxsi maraqlanm qoruyaraq, 
riski vaxtlı-vaxtmda müəyyən etməli və onun mümkün nəticələrini məhdudlaşdırmalıdır.
 
Bazar riski - faiz dərəcəsi, xarici valyuta məzənnəsi və kapitahn (həmçinin bazar qiymətli kağızlarm) 
qiymətlərindəki enib-qalxmalarm nəticəsində bank aktivinin bazar dəyərini dəyişməsindən itkiyə səbəb 
ola bilən ehtimaldır. Bu anlayışa əsasən bazar riski riskin mənbəyindən asılı olaraq aşağıdakı 
kateqoriyalara bölünə bilər:
 
❖ Faiz dərəcəsi riski - faiz dərəcəsinin dəyişilməsi nəticəsində yaranan riskdir. Bu risk mənbəyi ilk 
növbədə faiz gətirən maliyyə 
 
alətlərinə təsir edir;
 

 
Xarici valyuta riski - valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklərə görə yaranan riskdir. Bu risk mənbəyi 
xarici valyutada yerləşdirilən alətlərin portfelinə təsir edir. O, həmçinin ticarət əməliyyatları müxtəlif 
valyutalarda aparıldıqda və sonradan qiymətləndirmə uçotu və hesabatları yerli valyutaya çevirildikdə 
bankın ümumi portfeli xarici valyuta riski ilə üzləşə bilər; 

 
Kapital riski - kapitalm və digər bazar giymətli kağızlarımn qiymətlərindəki dəyişikliklərə görə 
yaranan riskdir. Bu risk mənbəyi kapital portfelinə, eləcə də hecinq və spekulyasiya məqsədləri üçün 
istifadə edilən kapitalm törəmə alətlərinə təsir göstərir; 

 
Əmtəə-mal riski - əmtəə-mal qiymətlərindəki dəyişikliklərə görə yaranan riskdir. Bu risk mənbəyinin 
təsir göstərdiyi portfellər faktiki əmtəələrdən (məsələn, qızıl) və ya əmtəə fyuçerslərindən və forvard 
müqavilələrindən ibarət ola bilər. Bu riskin banklara təsiri onların fəaliyyətindən asılı olacaqdır. 
Bazar riski aktiv, passivlərin və balansarxası hesablarm dəyərinə təsir edən bazar amillərinin mümkün 
təsiri ilə şərtləşdirilmişdir. Bir sıra hallarda «bazar riski» termini «qiymət riski» anlayışına bərabər 
tutulur. Bu valyuta riski və faiz dərəcələrinin dəyişmə riskinin qiymət riski kimi bərəbərhuquqlu, ayrıca 
qruplaşdırılması zamanı baş verir. Bu zaman qiymət riskinin əsas tərkib hissəsi kimi bazar riski çıxış 
edir. Təsnifata bu cür yanaşma «bazar riski» və «qiymət riski» terminlərini sinonimləndirir. Bazar 
riskinin dəqiq təyin edilməsinə mühasibat uçotunun tətbiq edilən qeydaları təsir göstərir. Maliyyə 
institutları öz balans maddələrinin dəyər qiymətini möəyyənləşdirdikləri zaman bazar riski açıq-aydm 
nəzərə çarpır, balans maddələrinin dəyər qiymətinin müəyyənləşdirilməsi isə hər bir iş gününün sonunda 
ümumi vəziyyəti təyin edən bazar qiymətindən irəli gəlir. Misal üçün: paylı investisiya fondları iştirak 
etməyə məcburdurlar. Belə hallarda bazar dəyərinin hər hansı bir dəyişikliyi o dəqiqə aktiv və 
passivlərin maliyyə institutunun işində əks olunur. Iş gününün sonunda aktivlərin ən aşağı bazar 
qiymətləri ilə qiymətləndirilməsi kəskin xassə daşıyır. Bir çox qərb ölkələrində bank balansınm 
maddələrinin qiymətləndirilməsinə olan bu cür yanaşmanm tətbiqi məsələləri hələ də müzakirə olunur və 
Danimarka tipli ölkələrdə yalnız təcrübədə ondan istifadə edilir. Lakin bu prosesin formal və real 
tərəflərinin müəyyən etmək (fərqləndirmək) zəruridir. Riskin nəzərə almmamış amilləri nəticəsində 
itkilər ilə əlaqədər kifayət qədər məlumatlandırılmamaq bu amillərin təmamilə yoxluğu demək deyildir. 
Belə hallarda risk amilinin təsir səviyyəsi artıma məruz qalır və bir qayda olaraq yekun nəticədə daha 
çox itkilərə yol verilir. Əlavə gecikmələr almın səmərənin (mənfəətin) vaxtlı-vaxtsız 
 
qeydiyyatı zamanı da meydana çıxır. Kredit təşkilatları aktivbrin nominal dəyər üzrə qeydiyyatı zamanı 
da bazar riskinə xüsusilə meylli olurlar.
 
KitabYurdu.az 
257
 

---

Bazar qiyməti üzrə aktivlərin gündəlik qiymətləndirilməsi təcrübəsinin tərəfdarları belə hesab edirlər ki, 
bu üsullar maliyyə durumunu daha düzgün əks etdirir. Lakin banklara qarşı bu cür təcrübənin tətbiq 
edilməsi çətin olduğundan onun üstünlüyü daha azdır. Və bu zaman maliyyə institutları daha geniş 
mövqelərə sahib olurlar.
 
Banklar iki səbəbə görə bazar riskirıə meylli olurlar. 
Birincisi, ən əsası bankm balansında, aktiv maddələrin ölçülərinin və qiymətli kağızlar portfelinin 
dəyişməsi riski nəticəsində baş verir. Lakin, bank tərəfindən emissiya edilən (buraxılan) qiymətli 
kağızlarm bazar qiymətinin enməsi onların yenidən emissiyası zamanı əlavə xərclərə səbəb ola bilər.
 
tkincisi, aktivlərin bazar dəyərinin qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar riskin əsas səbəblərindən biri də əsas 
maliyyə kapitalmm ümumi dəyərinin müəyyən olunmasıdır. Əsas fondlarm dəyər qiymətinin yenidən 
qiymətləndirilməsi dövrü olaraq həyata keçirilir və bir qayda olaraq cari bazar qiymətini qeyri- adekvat, 
müxtəlif cür əks etdirir. Banklar sənaye müəssisələri ilə müqayisədə az miqdarda riskə meyllidirlər. Milli 
banklarm aktivlərində əsas kapitalm payı 15-30% arasmda tərəddüd edir. Fəaliyyətdə olan müəssisələrdə 
isə əsas kapitalm payı aktivlərin dəyər qiymətinin 3/2-dən yüksəkdir. Banklar daha çox risk amilinin 
tə'sirinə meyllidirlər. Meyllilik xüsusiyyəti kredit əməliyyatlarımn icrasımn çərçivəsi daxilində 
kontraqent biznesinin dəyər qiymətinin qiymətləşdirilməsi, o cümlədən də investləşdirmə zamanı 
meydana çıxır.
 
Hal-hazırda bazar riskinin qiymətləndirilməsi beynalxalq miqyasda fəaliyyət göstərən banklar üçün 
xüsusi aktuallıqa malikdir. 1996-ci ilin yanvar aymda bank nəzarəti üzrə Bazel komitəsi riski nəzərə 
almaqla bank kapitalmm kifayət qədər almasmı müəyyən edən proseduralara düzəliş qə'bul etmişdir. 
Bununla bərabər kredit təşkilatlarmda kapitahn kifayət qədər olmasmı müəyyən etmək üçün bazar riskini 
ölçən şəxsi bankdaxili model işlənib hazırlamışdır.
 
İnflyasiya riski banka hərtərəfli tə'sir göstərir. Bank aktivlərinin qiymətdən düşməsində təzahür edən 
inflyasiyanm mənfı təsiri daha aydın hiss olunur. Qiymətdən düşən bank aktivlərinin çox hissəsini pul 
vəsaitləri və maliyyə qoyuluşu təşkil edir. Bank kredit verir və o müəyyən zaman kəsiyindən sonra 
inflyasiyanm dəyərsizləşdirdiyi pul vasitəsi ilə qaytarılır. Lakin yüksək inflyasiya əhəmiyyətli dərəcədə 
bank əməliyyatlarınm gəlirini artıra bilər ( bu o qədər aşkar olmasa da). Fəaliyyət xüsusiyyətlərinə 
əsasən banklar adətən həm banklararası 
 
əməliyatların, həm də müştərilərə kreditin verilməsi üzrə kredit multiplikatorunun fəaliyyəti hesabına pul 
vəsaitinin sürətlə artımı zamanı nailiyyət əldə edirlər. Bank gəlirinə inflyasiyanm təsir etdiyi digər 
əlverişli amillərindən biri vasitəçi ticarət şirkətlərinin borc alan şəxslərin ödəniş qabiliyyəti kapitalm 
sürətli dövriyyəsi zamanı kəskin şəkildə yüksəlməsində büruzə çıxır. Haqqmda söhbət gedən risk amili 
tez-tez əhəmiyyətli dərəcədə gecikmələr ilə fəaliyyət göstərir. Bu da kreditlərin qaytarılmamasmm 
kəskin artımmda öz əksini tapmışdır. Burada söhbət kreditorlarm əsas qrupu tərəfindən bank 
kreditlərinin ödəniş qabiliyyətinə olan tələbin enməsindən gedir. Bu da Milli bank sisteminin yaranma 
müddətindən indiyə kimi faiz dərəcələrinin ümumi dəyişilməsi tendensiyalarmm artma və azalmasmm 
əvəz edilməsinin səbəblərindən biri idi. Son illərdə ölkədə inflyasiya tempinin sörətlə artması bank 
aktivlərinin kəskin dəyərdən döşməsinə səbəb olmuşdur.
 
Odəniş qabiliyyətinin olmaması riski digər risklərdən törəmədir. O bankm öz kapitalmdan yüksək olan 
toplanmış itkilərin və zərərin ümumi miqdarmm banklarm öhdəliyini yerinə yetirə bilməməsi təhlükəsi 
ilə sıx əlaqədardır. Kifayət qədər olmayan likvidlilik əvvəlcə Milli Bankdakı müxbir hesablarmda 
meydana çıxan debet saldosu ilə ifadə olunan bankın müvəqqəti texniki ödəniş qabiliyyətinin enməsi ilə 
nəticələnir. Bankm real ödəniş qabiliyətinin olmaması bilavasitə «iflas» anlayışı ilə əlaqədardır. Mənfı 
şəxsi kapital göstərir ki, hətta aktivlərin realizəsi zamanı kreditorlara olan məbləği ödəməyə vəsait 
çatmır. Deməli, bank mülkiyyətçilərinin kapitalı yox dərəcəsindədir, ona görə də söhbət ya bankm 
ləğvindən, ya da bank sahibinin dəyişdirilməsindən gedə bilər. Bankların inflası prosedurası milli 
qanunvericilikdə tədricən əksini tapmışdır. Buna görə də bank fəaliyyətinin dayandırılması faktmı bank 
əməliyyatlarmm keçirilməsinə dair lisenziyanm geriyə almması ilə əlaqələndirən yalnış təsəvvürlər geniş 
yayılmağa başladı. Lakin lisenziyanm geri almması bankm likvidliyinə dair minimal tələblərə cavab verə 
bilməməsi deməkdir. Bank fəaliyyətinin təmamilə dayandırılması isə onun bir müəssisə kimi ləğvi 
KitabYurdu.az 
258
 

---