Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

Təcrübədə bir sıra göstəricilərdən istifadə edilir. Onlarm hər biri bankm likvidliyini müəyyən edən anı 
xarakterizə edir.
 
Göstəricilərin ilk növbədə məlum qrupuna balans likvidliyinin əmsalları daxildir. Aktivlərin likvidlik 
səviyyəsini xarakterizə edən ən sadə əmsallardan biri kredit təşkilatmm likvid aktivlərinin ümumi 
aktivlərə olan nisbətidir. Bunlar haqda fəsil 3-də damşmışıq.
 
Passivləri daimi şəkildə nəzərə almaq üçün az davamiyyətli aktivlər ilə likvidli aktivlərin qarşılıqlı 
əlaqəsini nümayiş etdirən əmsallardan digər əmsallarm sırasma az likvidli aktivlər ilə daimi passivlər, 
likvid aktivlər ilə daha böyük öhdəliklər, kreditlər ilə aktiv-depozitlər arasmda əlaqəni dəqiq əks etdirən 
əmsallar aiddir. Likvidlilik əmsallarmm hesablanması zamanı prinsipial surətdə belə bir sual meydana 
çıxır:
 
Aktivlərdən hansı birini likvidli hesab etmək olar? Cavab birmə’nalı deyildir. Belə ki, həm sənaye 
müəssisələrinin maliyyə analizinin (təhlilinin) təcrübəsi, həm də ticarət sahəsi hal-hazırda aktiv- lərin 
hansı birinin likvidli olmasmı əmsallarm meydana çıxmasma şərait yaratmışdır. Bu mə’nada banklara 
dair əsas problem meydana çıxın müəyyən müddət ərzində ödənilən, lakin bu müddətə kimi sıfra bərabər 
dövrüyyəyə olan kredit qoyuluşu likvidli kredit qoyuluşu kimi tədqiq edilməlidirmi? Bu məqsədlə, MB-
nm xüsusi yanaşmasma uyğun olaraq. likvid aktivlər kredit qoyuluşundan ibarət olmayan yüksəklikvidli 
aktivlərə və 30 gün ərzində ödənilməyi nəzərdə tutan kreditlərdən ibarət likvidli aktivlərə bölünür. 
Uyğun düzəlişlər bank üçün məcburidir. Bu göstəricilər nəzarət məqsədilə deyil, yalmz riskin bankdaxili 
nəzarəti məqsədilə istifadəsi zamanı 30 gün ərzində aktivlərin likvid aktivlərə keçməsi muddəti çox 
olduğundan, bu intervalı 2.5-3 dəfə azaltmaq daha məqsədəuyğundur. Balansm likvidliyinin 
qiymətləndirilməsi məqsədilə əmsallarm təhlili metodundan, başqa digər alətlərdən də istifadə olunur. 
Buna misal olaraq: aktiv və passivlərin müddətinə görə təhlili göstərmək 
 
 
olar.
 
Lakin bu cür təhlilin analitik dəyəri çox aşağı olduğundan onu, daha təfsilatlı likvidlik əmsallarmm 
təhlili üçün zəruri olan ani mərhələ kimi nəzərdən keçirmək mümkündür.
 
Balansm likvidlilik göstəriciləri sadə, nisbi istifadə sayəsində vüsət almışdır. Bununla belə onlar 
prinsipial çatışmamazlığa malikdirlər. Bu cür yanaşma zamanı bankı fəaliyyətdə olan təşkilat kimi deyil, 
ləğv olmağa hazır olan aktiv və passivlərin portfeli kimi nəzərdən keçirilir. Bu cür mülahizə bankm 
nəzarət orqanları və investorlar vasitəsi ilə xaricdən təhlilinə təmamilə münasibdir, lakin bu ehtimal bank 
daxilində idarəetmə sənədləri üçün qətiyyən yararsızdır. Belə halda balans likvidliliyinin təhlilini pul 
vəsaitlərinin dövrüyyəsinin təhlili və qiymət- lindirilməsi vasitəsi ilə tamamlamaq zəruridir. Bu zaman 
vəsaitlərin, geriyə, onlarm arasmdaki fərqi, ayrı-ayrı dərəcələrə bölünməsini nəzərə alan pul vəsaitlərinin 
dövriyyəsi haqqmda hesabatm tərtibatı mərkəzi element kimi çıxış edir.
 
Qiymət riski bank risklərinin bütöv qrupu olub, kredit və likvidlik riskləri ilə birlikdə əsas maliyyə 
risklərini təşkil edir. Qiymət riskləri aktivlərin və bank öhdəliklərinin gəlirliyininin, o cümlədən də 
dəyərinin gözlənilmədən dəyişməsi mümkünlüyü ilə sıx əlaqədardır. Bu qrupa üç əsas risklər qeyri aid 
edilir:
 

 
faiz dərəcəsinin dəyişilmə riski, 

 
bazar riski 

 
valyuta riskləridir: 
Faiz 
ddVdcəsinirı dəyişmə riski 
kredit qoyuluşuna, eləcə də öhdəliklərə təsir göstərir.
 
Bazar riski aktivlərin bazar qiymətinin dəyişməsi riskinə deyilir.
 
Valyuta 
riski 
xarici valyutada aktiv və passivlərin konvertasiya (qiymətin dəyişməsi) riski mövcud 
olduğu zaman meydana çıxa bilir.
 
Valyuta və faiz dərəcəsinin dəyişmə riskinin bank işində birinci dərəcəli əhəmiyyət daşıdığım nəzərə 
alsaq, onların ayrı-ayrılıqda təhlil edilməsi zəruriliyini vurğulamalıyıq. Qiymət riskinə isə qalan 
aktivlərin, ilk növbədə isə qiymətli kağızlarm qiymətlərinin dəyişməsi ilə əlaqədar riskləri aid edilir.
 
Faiz dərdcəsinin dəyişməsi riski 
bank gəlirinə faiz dərəcəsinin ümumi səviyyəsinin gözlənilməz 
dəyişikliklərinin mənfı təsiri deməkdir.
 
KitabYurdu.az 
255
 

---

Faiz dərəcəsinin dəyişməsi riski qeyri-sabitliyin nəticəsi olub, bazar iqtisadiyyatmda qeyri- müəyyənlik 
faktoru kimi həmişə fəaliyyət göstərir.
 
Passiv və aktiv əməliyyatlar üzrə eləcə də ayrı-ayrı maliyyə alətləri üzrə də faiz dərəcəsini fərqləndirilir. 
Bununla belə onlarm arasmda dəqiq qarşılıqlı əlaqələr və tabelik əlaqələri mövcuddur. Bu da faiz 
 
dərəcəsinin ümumi strukturu haqqmda mülahizə yürütməyə imkan verir. Məsələn: depozit üzrə dərəcəsin 
enmə ənənəsi, bilavasitə borclu şəxslərin kreditləşdirilməsi dərəcəsinin enməsinə şərait yaradır.
 
Maliyyə bazarı mexanizmi nə qədər çox inkişaf edirsə, o zaman məlum qanunauyğunluq də daha aydm 
nəzərə çarpır.
 
Maliyyə bazarmm daha çox mürəkkəbləşməsi və rəqabətin artması faiz dərəcəsinin dəyişmə riskini bank 
maliyyə menecmentinin əsas aspektinə çevirir.
 
Faiz dərəcalərinin enməsi zamanı bank daha ucuz fondlar ilə münasibət yaradır və az məbləğdə gəlir 
alaraq vəsaitlərini yerləşdirir. Əks tendensiyaların müşahidə olunması aktiv əməliyyatlarm gəlirinin, 
eləcə də resurslara görə ödənişin artımma gətirib çıxarır.
 
Beləliklə, likvidlik riski kimi hər bir bank faiz dərəcəsinin dəyişmə riskinə meyllidir. Keçmiş Sovet 
Respublikalarmm bir çoxunda faiz dərəcələrinin dəyişmə riskinə likvidlilik riski ilə müqayisədə dövlətin 
kəskin tənzimləmə qanunu üzündən diqqət yetirilmirdi. Azərbaycan Respublikası üçün də bu fakt özü də 
xarakterikdir. Lakin buna baxma- yaraq yenə də burada likvidliyin idarəolunmasma çox fıkir verilirdi 
nəyin ki, faiz dərəcəsinin dəyişilməsinə.
 
Bu müəyyən qədər aktiv və passivlərin ödənilməsinin prinsipial surətdə qısa müddəti ilə 
şərtləndirilmişdi. Burada digər səbəb banklarm əvvəllər maneəsiz olaraq dərəcələrinin əlverişsiz 
dəyişkənliyi nəticəsində bank vaxti keçmiş vəsaiti müştərilərə, ilk növbədə isə əmanətçilərə üzərinə 
keçirmək iqtidarmda idi. Buna baxmayaraq, hər zaman bank faiz dərəcəsinin dəyişkənlik riskinə dair 
məsuliyyətin bir hissəsini müştərinin üzərinə qoymaq ixtiyarına malikdir. Lakin bu cür siyasətin 
məqsədəuyğunluğunun müəyyən olunması zamanı (onu «aqressiv» də adlandınrlar) iki mülahizədən 
birinci istifadə olunur. Müştərinin digər bankm xidmətlərindən istifadə etmək mürəkkəb olduğu üçün 
faiz dərəcəsinin cəmi müəyyən olunur, faiz dərəcəsinin artması zamanı isə müddətli əmanət və 
depozitlər üzrə faiz dərəcəsinin cəmi təyin edilir. Faiz dərəcələrinin idarəolunması strategiyasmm 
planmda ikinci mülahizə ilk baxışdan o qədər də aydm deyildir. Faiz dərəcəsinin dəyişkənlik riskinin 
böyük bir hissəsinin borc alan şəxsin üzərinə qoyan bank bu şəxsin ödəniş qabiliyyətinin enməsinə şərait 
yaradır və bununla da bütünlükdə kreditin və faizinin itirilməsinə gətirib çıxarır. Sənaye və ticarət 
müəssisələri ilə müqayisədə maliyyə təşkilatları riskin bu növü ilə idarəetmədə daha böyük imkanlara 
malikdirlər.
 
Göstərilən risk növləri ilə bərabər bazis riski də mövcuddur. Faiz dərəcələrinin dəyişkənlik riskinin 
əksinə olaraq o faiz dərəcəsinin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi ilə deyil, faiz dərəcələrinin strukturunda 
hərəkətlə ilə sıx əlaqədardır. Başqa sözlə desək o ayrı-ayrı faiz dərəcələrinin 
 
hərəkətlə assimetriyanm yaranması ilə şərtləşdirilmişdir.
 
Məsələn, bank hər cürə imkanlardan istifadə edib ödəniş müddəti nzrə aktiv və passivlərin arasmda 
uyğunluğa, mütanisibliyə nail olur. Lakin faiz dərəcəsinin dəyişmə riskinə meyllilin hələ də ləğv 
edilməmişdir. Əgər kreditlər üzrə dərəcələr bilavasitə banklararsı kreditlərin faiz dərəcəsi ilə 
əlaqədardırsa depozitlərin faiz dərəcəsi bundan asılı deyildir. Aktiv və passivlərin gəlirliyiyi müəyyən 
edən baza dərəcələrinin dövrüyyəsində hər hansı bir uyğunsuzluq ya gəlir gətirə, ya da itkilərə səbəb ola 
bilər. Nəticədə faiz dərəcəsinin dəyişmə riski iştirak etməkdə hələ də davam edir.
 
Valyuta riski aktivlərin yaranması zamam və xarici dövlətlərin valyutasmdan istifadə etməklə resurs 
mənbələrini cəlb edilməsi zamam yaramr. Valyuta riski bir sıra amillər ilə yaranmış, bu amillərin 
sırasmda onlarm yalnız bir hissəsi normal bazar qüvvələrinin fəaliyyəti ilə şərtləndirilmişdir. Valyuta 
kursuna əhəmiyyətli dərəcədə ölkənin iqtisadi inkişafınm tendensiyaları təsir edir. Valyuta kursuna eləcə 
də valyuta tənzimlənməsi siyasətinin dəyişkənliklərindən başlayaraq bütün siyasi məqamlər və sosial 
gərginliyin səviyyəsi təsir göstərir.
 
Valyuta riskirıin 3 əsas tərkib hissəsini qeyd etmək olar. 
KitabYurdu.az 
256
 

---