Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

deməkdir. Bu proseduranm maneəsiz realizəsi üçün MB və məhkəmə orqanlarmm qarşıhqlı fəaliyyəti 
böyük əhəmiyyətə malikdir.
 
Funksional risklər bir sıra hallarda iştirak edir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi maliyyə riski ilə 
müqayisədə funksional riski pul vahidi vasitəsi ilə ifadə etmək və aşkara çıxartmaq daha mürəkkəbdir. 
Onlar subyektiv və obyektiv səbəblər, eləcə də sistemli xaos vasitəsi ilə şərtləşdirilmişlər. Bir qayda 
olaraq, kredit təşkilatları funksional riskləri daxili auditin inkişafı, sənəd dövrüyyəsinin 
təkmilləşdirilməsi, daxili metodlarm işlənib hazırlanması, ayrı-ayrı əməliyyatlarm texniki-iqtisadi yöndə 
əsaslandırılması, eləcə də əməliyyatların irəlicədən düşünülmüş 
 
resurslar ilə təminatı vasitəsilə minimalaşdırmağa can atırlar. Əməliyyatlarm texniki-iqtisadi yöndə 
əsaslandırılması, o cümlədən də irəlicədən düşünülmüş resurslar ilə təminatı metodı-texniki və 
mütəxəssis təchizatına aiddir.
 
Strateji risk strateji idarəetmənin səhvləri ilə sıx əlaqədardır. Bu səhvlərin yaranmasma ilk növbədə 
təşkilatm məqsədlərini səhv ifadə edilməsi, realizə zamanı səhv resurs təminatı, və bank işində riskin 
idarəetməsində yanlış addımlar daxildir. Maliyyə resursları və mütəxəssis təminatmm yanlış olmasına 
səbəb olan ambisiyah məqsədlər nüfuzun itməsi və əhəmiyyətli itkilər ilə nəticələnə bilər. Burada 
daşmmaz əmlaka qoyulan əsassız irimiqyaslı investisiyalar və yeni region bazarlarma səmərəsiz çıxış 
klassik misaldır. Bankm risk qarşısmda qoyan strateji səhvlərin digər nümunəsi kimi törəmə maliyyə 
vəsaitləri ilə keçirilən əməliyyatlar risk səviyyəsini düzgün hesablanması çıxış edir. Bu zaman 
göstərilmiş fəaliyyət istiqamətinin inkişafı risk idarəetməsinin müəyyən sistemlərinin yaradılmasmda 
kapital qoyuluşu ilə müşaiət olunmur.
 
Bankm iş fəaliyyətində müxtəlif texniki və texnologiyanm istifadəsi ilə əlaqədar riskə texnoloji risk 
deyilir. Bu zaman avadanlığm iş fəaliyyətində meydana çıxan nasazlığm aradan qaldırılmasma sərf 
olunan vəsaitin doğurduğu itkiləri, eləcə də bankdaxili hakim informasiyaya sanksiyasız daxil olma 
meydana çıxır. Riskin bu növü hər bir müəssisənin iş fəaliyyətində iştirak edir. Lakin texnoloji riskin 
bank üçün idarəolunması birinci dərəcəli əhəliyyətə malikdir. Texnoloji riskin meydana çıxmasma tipik 
misal elektron ödəniş sistemində dəyişikliklər və kompyüter hiyləgərliyidir (xakerlər).
 
Effektivsizlik riski əməliyyatlarm icrasmda və müsbət nəticələrə nail olmasmda bankm məsrəfləri 
arasmda uyğunsuzluq (bərabərsizlik) təhlükəsi ilə əlaqədərdir. Bank sistemində müəssisələrdən fərqli 
olaraq zərərli məsrəflərin idarə olunması daha mürəkkəbdir. Belə ki, sənaye müəssisələri ilə müqayisədə 
bank gəlirinin əsas tərkib hissəsinə -(təmiz faiz gəlirinə) bankm faizsiz məsrəflərinin nə kimi təsir 
göstərməsini müəyyən etmək çətindir. Burada əməliyyat məsrəfləri anlayışmm indiyə kimi qeyri-sabit 
olduğunu nəzərə almaq zəruridir. Belə ki, Mühasibat uçotunun hesabat plamnda əməliyyat məsrəflərinə 
bankm faiz xərcləri daxil olur. Lakin iqtisadi məntiqə əsasən əməliyyat məsrəfləri faiz xərclərinə 
müqavimət göstərir. Faiz xərcləri bankm kredit resurslarma görə ödənişləridir (iqtisadi baxışdan-ticarət 
müəssisəsinin əldə etdiyi xam malın ödənişinə oxşardır). Əməliyyat məsrəfləri isə bank əməliyyatları ilə 
əlaqədar vəsait itkisi deməkdir. Onlarm ən əsas hissəsindən biri də aylıq məvacibdir. Kommersiya 
bankmın işçi qüvvəsinin məvacibi bilavasitə bir sıra əməliyyatları icra edərək inzibatı 
 
xərclərə aid edilir. Buna görə də ciddi surətdə risklərin idarə olunmasım icra edən banklar bir sıra 
hallarda mühasib təsnifatma uyğun gəlirdən, məsrəfdən və bankm balansarxası hesablarda olan 
vəsaitlərdən istifadə edirlər.
 
Yeni texnologiyanın vz məhsulun tatbiqi riski. Əlavə məsrəflər riski iqtisadi mənimsəmə riski ilə sıx 
əlaqədardır: bu yeni bank məhsulu, xidmətləri, əməliyyatları, bölmələri və ya texnoloqiyasmm 
planlaşdırılması faktı ilə bağlı olan riskdir. Bank mahiyyətinə görə bazarda məhsulunu təqdim edən digər 
müəssisələrdən ciddi sürətdə fərqlənmir. Buna görə də vəsaitlərin cəlb olunması və yerləşdirilməsi bank 
üçün daha əlverişli şərait ilə eləcə də potensial müştərilər axınma nail olmaq məqsədilə əlaqələndirilir. 
Lakin bu prosesin həyata keçirilməsinə çoxlu marketinq riskləri təsir göstərir. Marketinq riskinin xüsusi 
hallarından, eyni zamanda bütünlükdə bank riskinin əsas növlərindən biri məhsullarm tətbiqi riskidir. 
Belə ki, marketinqin dözgön aparılmaması nəticəsində bazarda yeni məhsula olan təlabat gözləniləndən 
az ola bilər ki, bu da nəticədə banka böyök məgləüdə ziyan dəyməsinə gətirib çıxara bilər.
 
KitabYurdu.az 
259
 

---

Digər xarici riskhr. Bu qrupa maliyyələşməmiş risklər daxildir. Funksional risklərdən fərqli olaraq onlar 
banka qarşı xarici risk kimi çıxış edirlər. Risklərin bu qrupunun bank işinin nəticə etibarı ilə 
səmərəliyinə təsiri böyükdür, və riskin bu qrupunun bank işinin nəticə etibarilə səmərəli olmasım 
rəsmiləşdirilməsi daha mürəkkəb prosesdir və bu xüsusi bacarıq tələb edir.
 
Dövlətin tənzimlənmə şərtləri ilə uyğunsuzluq riski və ya ümumiyyətlə uyğunsuzluq riski həm dövlətin 
tənzimləmə şərtlərinin gözlənilmədən dəyişilmə amilləri, həm də bankdaxili idarəetmə sisteminin 
problemləri, eləcə də bank işinin nəzarəti vasitəsilə şərtləndirilə bilər:
 

 
birincisi, uyğunsuzluq riski nəticəsində buraxılan itkilər tənzimləyici və nəzarət orqanlarmm 
sanksiyalan ilə bağlı meydana çıxa bilər; 

 
ikincisi, bank nüfuzuna xələl gələ bilər (nüfuzun itməsi riski); 

 
üçüncüsü, itirilmiş mənfəətin və ya bank fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması üzündən meydana çıxan 
itkilərə, eləcə də əməliyyatlarm gəlirinin enməsi nəticəsində böyük itkilərə yol verilir. 
Lazımi qaydada qanunvericiliyin tamamlanması və dəyişdirilməsi vasitəsilə vəziyyətin, təlimatm 
yenidən təşkili imkanlarmm olmaması, eləcə də bankm şəxsi fəaliyyətini mövcud normativ aktları ilə 
bərabərləşdirmək bacarığma malik olmaması uyğunsuzluq riskinin itkilərinin yaranmasma gətirib 
çıxarır.
 
Niifuzun itirilməsi (reputasiya) riski bankm və ya digər maliyyə 
 
idarəsinin şəxsi nüfuzunu etibarlı işgüzar partnyor kimi saxlamaq qabiliyyətinin olmaması ilə 
əlaqədardır. Bankm ödənişli resurslardan asılılığı bu cür riskə müqavimətini daha zəif edir. Hətta bankın 
eti- barsızlığma dair təşvişin əsassız olduğunun sübuta yetməsi zamanı əmanətçilərin inammın itməsi bu 
bankm vəsaitinin və ödəniş qabiliy- yətinin itkisinə şərait yarada bilər. Əhali tərəfmdən bankm 
nüfuzunun zərbəyə məruz qalmaması üçün bank milli bank içtimaiyyəti və hakimiyətin yerli orqanları 
qarşısmda nüfuzunu qoruyub saxlamağa diqqət yetirməlidir. Nüfuzun itirilməsi riskinin nəzarətinə dair 
keçirilən tədbirlər likvidliliyin qorunub saxlanmasma (hesablarda vəsait gecikməsinin yoxluğu), şübhəli 
əməliyyatlarm icrasmm dayandı- rılmasma (məsələn: pul əskinazlarım saxtalaşdırılması əməliyyatları), 
müxtəlif mənşəli region layihələrində iştirak prosesinə xidmət edir və s.
 
Lokal viskldr bankm diqqət mərkəzində və nəzarəti altında olan risklərə deyilir. Əksinə olaraq bankm 
nəzarəti altmdan çıxan risklər, ya lokal, ya da qeyri lokal olur. Qiymətləndirilməyən və bankm iş 
fəaliyyətinə geniş miqyasda təsir edən risklərə qeyri-lokal risklər deyilir.
 
Bəzən riskin yeni amillərinin meydana çıxması və tipik bank əməliyyatmm icrası zamanı lokal risk qeyri 
lokal riskə çevrilir.
 
Məsələn: əlavə kreditin verilməsi, borc alan şəxsin və bir qrup borc alan şəxslərin kredit payının artımı 
zamanı risk qeyri-lokal ola bilər. Bunu doğuran əsas səbəblərdən biri verilmiş kreditlər ilə bank kapitalı 
arasmda qarşılıqlı əmillərin genişlənməsidir. Burada digər misal yeni bank xidmətinin tətbiqinə aiddir. 
Özü-özünüzdə bu cür idarəetmə qərarı nöqsansız ola bilər. Lakin istisna deyil ki, idarəetmə qərarı resurs 
və ya maddi-texniki təchizat sahəsində yaranan gərginliyin əsas səbəbləri olan riski bankm nəzarəti 
altmdan çıxaracaqdır. 
 
               2. RİSKLƏRİN İDARƏOLUNMA SİSTEMLƏRİ 
Risklərin idarə edilməsi prosesi bankm fəaliyyətinə xas olan risklərin müəyyən edilməsi, 
qiymətləndirməsi, onlar barədə hesabatlarm hazırlanması, məqbul risk limitlərinin müəyyən edilməsi 
vasitəsi ilə onlara nəzarət edilməsi və risklərin azaldılmasıdır.
 
Risklərin idarə edilməsi funksiyası Müşahidə Şurası səviyyəsindən işçilərin səviyyəsinə kimi bank 
daxilində yuxarıdan aşağı istiqamətdə müəyyən edilən vəzifə və səlahiyyətlərin ümumi strukturudur. Bu 
funksiyanm əsas məqsədi bankm fəaliyyətinə xas olan spesifik riskləri müəyyənləşdirmək və 
qiymətləndirmək, həmin risklər barədə hesabat vermək, onlara nəzarət etmək və azaltmaq üçün istifadə 
olunan üsulları təyin etməkdən ibarətdir.
 
Bu məqsədlə risklərin idarə edilməsi funksiyası aşağıdakılarm aydın müəyyənləşdirilməsini tələb edir: 
KitabYurdu.az 
260
 

---