Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

təşkil etməlidir. Problem ondadır ki, «malm ödəmə, pııla çevrilmə qabiliyyəti» nəinki ona sərf olunan 
əmək istehsalı- nm ictimai şəkildə tamnmasmdan, eləcə də pullarm dövriyyə vasitəsi kimi öz dəyərini ən 
aşağı dəyər kimi qoruma qabiliyyətindən asılı və- ziyyətə qoyulmuşdur. Hətta inkişaf etmiş ölkələrdə 
öziinü biruzə verən inflyasiya təzahürlərinin varlığı nəticəsində sonuncu hal hər zaman mümkün olmur 
və buna görə də dəyərin mütləq qaydada qorunması bir -ox hallarda az ehtimal olunur.
 
Ödəmə, likvidlik qabiliyyətinin itirilməsi riski iki əvvəlki xarakteri- stikalardan irəli gəlir və obyektin 
nağd vəsaitə vaxtmda və itkisiz çev- rilməsi imkamnm yoxluğu zamanı ortaya çıxır.
 
•
 
əsrin sonunda kommersiya kreditləri nəzəriyyəsi hakim nəzə- rivyə olmuş və ona müvafiq olaraq 
bank ödəmə, likvidlik qabiliyyətini o vaxta qədər qoruyub saxlayır ki, bu müddət ərzində aktivlər işgüzar 
fə- allıq ilə bağlı normal şəraitdə vaxtlı-vaxtmda ödənilən qısamüddətli kreditlərə yerləşdirilir. Bu 
nəzəriyyə iqtisadi həyatm reallıqlarım, məhz iqtisadiyyatm uzunmüddətli kreditlərə olan tələbatmı; bank 
əmanətləri- nin nisbi sabitliyini, eləcə də iqtisadiyyatm sabit vəziyyəti zanıam verilən kreditlərin 
hamısmm banka vaxtlı-vaxtmda qaytarılmayacağım nəzərə -lmamışdır. 
əsrin əvvəllərində meydana çıxmış yerdəyişmə nəzəriyyəsi bu cür problemləri dəf etməyə cəhd 
göstərmiş və bu nəzəriyyə bankm ödə- mə, likvidlik qabiliyyətinin bir şərtlə qorunmasmı nəzərdə 
tutmuşdur. Bu şərtə əsasən onun aktivlərinin ya yerdəyişməsini etmək, ya da digər kreditorlara onları 
nağd vəsait kimi satmaq miımkündür. Yəni kreditlə- rin banka qaytarılmaması zamam bank girov 
qoyulan qiymətli kağızla-rm satışı yolu ilə ekvivalent məbləğləri ala bilər, ya da bu kağızları ver- məklə 
mərkəzi bankdan kredit götürə bilərdi. Bu nəzəriyyənin çərçivələ- ri daxilində sabit fəaliyyətin əsas 
şərtlərindən biri də ödəmə, likvidlikj qabiliyyətinə malik olan aktivlərin, yəni dəyəri itirməklə və ya 
dəyərinl yoxluğu ilə bağlı cüzi risklə nağd vəsaitlərə sürətlə çevrilə bilən aktivləJ rin daimi varlığmdan 
ibarət idi.
 
Belə ki, B.Buxvaldm 1914-cü il tarixinə təsadüf edən «Bank işinin texnikası» əsərində «bank balansınm 
likvidliyi» termininə rast gəlinir vJ bu termin altmda «zəruri hallarda pul bazarmda cari öhdəliklərin və 
ödənişlərin yerinə yetirilməsi üçün nağd vəsaitə asanlıqla realizə olunan bank aktivləri» başa düşülürdü. 
Likvidli ehtiyyatlara xəzinədə olan pul- ları, xarici valyutanı, digər banklarm hesablarındakı pul 
vəsaitlərini. dövlət və yerli hakimiyyət orqanlarmm qiymətli kağızlarım, debitorların bəzi qruplarım, 
birincidərəcəli veksel təqdimatçılarmm veksellərini şamil edirdilər.
 
İstiqraz vərəqələrinin ödəmə, likvidlik mexanizminin həınin dövrdəl təmamilə yoxluq təşkil etdiyini 
təsdiq etmək düzgün deyildir. Kommer-I siya bankları ikipilləli bank sistemlərinin yaradılmasmdan çox-
çox əvvəl bir-birlərindən metal pulların borca almmasım təcrübədən keçirir, de- pozitlərin ləğvi 
problemlərinin müştərək şəkildə həlli üçün bank asossa-j siyaları yaradırdılar. Bəzən dövlət orqanları 
banklara yardım edirdilər. Belə ki, məsələn XIX əsrdə ABŞ xəzinadarlığı bankara yardım göstər- məyə 
başladı. Buna səbəb olan banklarda metal pul ehtiyatlarmın müştəri depozitlərinə qarşı nisbətdə 
əhəmiyyətli şəkildə azalması idi. Bu cür yardım dövlət pullarımn problemli banklara ötürülməsi, bu cürı 
banklardan federal hökümətin qiymətli kağızlarmm əldə olunması vəl bəzi digər üsullar ilə həyata 
keçirilirdi.
 
İkipilləli bank sisteminin yaradılmasmdan sonra kommersiyal bankları ölkənin mərkəzi bankmdan 
vəsaitləri borc alaraq sabitliyinij artırmaq imkanı əldə etdilər. lakin kredit fondunun məbləği o qədər 
əhəmiyyətsiz idi ki, XX əsrin 30-cu illərinə kimi ehtiyatların əmanətləıj üzrə depozitə qoyulması 
mexanizmi könüllü xarakter daşıyırdı. Buna görə də, kommersiya bankları əmanətçilər qarşısındakı 
öhdəliklərini əvJ vəlki kimi ilk növbədə aktivləri və xüsusi nağd vəsaitləri, hökümətin xə-l zinə biletləri 
və MB əskinazlan, MB xüsusi hesablarmda yerləşən vəsait- lər, dövlətin qiymətli kağızları, 
birincidərəcəli veksellər hesabına yerinə yetirəcəklərinə zəmanət verməli idilər.
 
    Bütün bunlardan savayı, pul dövriyyəsinin ardıcıl şəklə salınması, MB pulların emissiyasında inhisarı 
və diinya banklarmm sabitliyi sanki əmanətlərin bank hesablarmdan kütləvi şəkildə axmı imkanmı 
istisna edirdi. Buna görə də, ödəmə və likvidlik qabiliyyətinin idarə olunması probleminə maraq 
KitabYurdu.az 
37
 

---

sistemsiz, epizodik xarakter daşıyırdı. Əməliyyatlar-dan maksimal gəlirin almması isə bank fəaliyyətinin 
əsas hərəkətverici motivi idi.
 
Dünya böhranınm ağır nəticələri bank mütəxəssislərini və tənzim- ləyici orqanlarm diqqətlərini bank 
idarələrinin etibarlılığmm artırılması probleminə yönəltməyə sövq edirdi. Bank fəaliyyətinin 
təhlükəsizliyi prinsipi XX əsrin 30 - cu illərinin ortalarından qüvvəyə minir və onlar gəlirlik prinsipi ilə 
yanaşı bütün bank əməliyyatlarmm planlaşdırılması və təşkili zamanı rəhbər tutulur.
 
Məhz buna görə də, «Böyük depressiyadan» dərhal sonra «bankm ödəmə, likvidlik qabiliyyəti» termini 
məşhur Amerika iqtisadiçısı Con M.Keynsin elmi işləri sayəsində bank işinin nəzəriyyəsində və təcrübə- 
sində daha vüsət şəkil alır. O «ödəmə və likvidlik qabiliyyətinin üstünlüyünün» psixoloji motivini - 
təsərrüffat subyektlərinin (o cümlə- dən də ayrı-ayrı insanlarm - istehlakçılarm) pul şəklində alınan gəliri 
qo- rumaq cəhdlərinin vacibliyini göstərmişdir. Keyns nağd pulların əllərdə «tamamilə pula 
çevriləcəyini» və pullarm vacib funksiyasım daha mükəmməl şəkildə yerinə yetirəcəyini - müxtəlif 
öhdəlikləri ilə bağlı ödəniş vasitəsi olacağmı hesab edirdi. Əlverişsiz bazar konyunkturunun gözlənməsi 
zamanı isə təsərrüffat subyektlərinin iqtisadi qərarlarm qə- bulunda inamsızlığı (Keynsə görə «ehtiyatlı 
olma tədbirləri») «ödəmə və likvidlik qabiliyyətinin» motivini daha da gücəndirir.
 
Pullarm nağd olmasmın tamamilə pula çevrilmə, ödəmə kateqo- riyası kimi tanmması haqqmda fikir 
yalnız pullarm ödəniş vasitəsi kimi çıxış etdiyi halda doğrudur. Əgər yuxarıda qeyd etdiyimiz ödəmə, 
likvid- lik qabiliyyətinin tərifinə qayıtsaq, o zaman nağd pullarm mütləq qay- dada ödənməsı kifayət 
qədər mübahisəli şəkil alır. Çünki onlar da əhə- miyyətsiz inflyasiyanm varlığı zamanı təmamilə 
dəyişməz qalan dəyəri qorumağa qadir deyildirlər.
 
Lakin biıtün bunlara baxmayaraq, bank fəaliyyətinə qarşı tətbiq olunan Keynsin ödəmə və likvidlik 
anlamına yanaĢma üsulu - bankın kre- ditorlar qarĢısmdcı öhdəliklərini yerinə yetirməsi iiçün onuıı 
aktivlərinin nağd vəsaitlərə asan dövriyyəsi imkamnın olması ilə müəyyən edilir. Lakin «gəlir əldə etmək 
üçün bank sahibi qeyri-mükəmməl ödəmə, likvidlik qabiliyyətinə malik bəzi aktivləri əlində 
saxlamalıdır». Bütün bunlardan savayı, Keynsin fıkirincə, «...bütün ortodoksal, dəqiq desək, sabit və 
ardıcıl istiqamətli maliyyə postulatlarmm, yəni fərziyyələrinin arasmda ödəmə fetişizmi (bir şeyə kor-
koranə sitayiş etmə) kimi antisosial postu- lat yoxdur və məhz ödəmə fetişizminə əsasən sərmayə qoyan 
təşkilatla- rın mütləq məziyyətlərindən biri də onlarm öz ehtiyatlarmı «ödəmə» dəyərlərinin 
qorunmasında cəmləndirməkdən ibarətdir». Onun fıkrincə bu ciir üstünüklər ümumi iqtisadi vəziyyətdə 
mənfi əksini tapır. Belə ki, onlar investorlar tərəfındən vəsaitlərin daha az likvidli aktivlərə qoyulu- 
şu zamanı tələb olunan faiz normasmı artırırlar. Buna görə də, bankın praktiki fəaliyyətinə qarşı 
münasibətlə nisbi ödəmə qabiliyyətindən bəhs etmək mümkündür. Bu zaman mütləq ödəmə qabiliyyəti 
nəzəriyyə, mo- del, ideal kimi istifadə oluna bilər.
 
Müasir iqtisadi ədəbiyyatda kommersiya bankmın ödəmə qabi- liyyətinin təyin olunmasma iki yanaşma 
üsulunu ayırd etmək mümkündür;
 
•
 
birincisi - banka münasib olan ödəmə vasitələrinin məbləği vasi- təsilə; 
•
 
ikincisi - onun «tədiyyə qabiliyyəti» kateqoriyası ilə əlaqəsi vasi- təsilə. 
Onlar bankın ödəmə qabiliyyətini müxtəlif mövqelərdən nəzərdən keçirsələr də, bir-biri ilə ziddiyyət 
təşkil etmirlər. Belə ki, bii məsələ prin- sipial xarakter daşıdığı üçün onun üzərində daha ətraflı dayanaq.
 
Birinci yanaĢma iisuunutı çərçivələri daxilində iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Birinci nöqteyi-nəzərin 
tərəfdarları bankın ödəmə qabi- liyyətini «ödəniş vasitələrinin çatışmamazlığı zamanı ona təqdim olunan 
öhdəliklərin ödənilməsi üçün aktivlərini pul və ya ödəniş vasitələrinə transformasiya etmək, eləcə də 
müştərilərin kreditlərdə ifadə olunan tə- ləblərini təmin etmək qabiliyyəti» kimi təyin edirlər. Bu bankm 
ödəmə qabiliyyətinin vəsaitlərin (aktivlərin) ehtiyatı kimi qiymətləndirilməsi deməkdir, yəni:
 
•
 
müəyyən tarixdə balans aktivləri və passivlərinin qalıqları haq- qında məlumatlar əsasmda 
ödəmə qabiliyyətinin təyin olunması; 
•
 
ödəmə vəsaitlərinə çevrilə bilən aktivlərin qiynıətləndirilməsini nəzərdə tutan və miıəyyən 
təqvimdə ödəmə vəsaitlərinə olan tələblə ödəmə aktivlərinin ehtiyatlarmm müqayisəsi yolu ilə həyata 
keçirilən ödəmə qabiliyyətinin ölçülməsi; 
KitabYurdu.az 
38
 

---