Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

•
 
yalnız ötən dövrə şamil olunan məlumatlara əsasən ödəmə sə- viyyəsinin qiymətləndirilməsi 
(yəni bankın ödəmə vasitələri ilə təminatı). 
Onlarm opponentləri bankm ödəmə qabiliyyətinin vəsaitlərin eh- tiyatı kimi deyil, vəsaitlərin axını kimi 
başa düşülməsinin vacib olduğu- nu hesab edirlər. Bu ödəmə qabiliyyətinin səviyyəsinin təyin olunması 
zamanı nəinki bankm balansında olan ödəmə vasitələrirıin (onları «to- planan ödəmə qabiliyyəti» 
adlandıraq), eləcə də bankın onları müxtəlif mənşəli maliyyə bazarlarmdan cəlb etməsi qabiliyyətinin 
(«istiqraz vərə- qələrinin ödəmə qabiliyyəti»), o cümlədən də cari əməliyyat fəaliyyətin- dən əldə olunan 
tıağd vəsaitlərin axınını təmin etmək qabiliyyətinin nəzərə almması zərurəti deməkdir.
 
Birinci nöqteyi-nəzər likvidliyin idarə olunması sahəsindəki müasir vəziyyəti əks etdirməyən və 
yerdəyişmə nəzəriyyəsinin mövqelərinə əsas- lanan kifayət qədər məhdud nöqteyi-nəzərdir. Yüksək 
likvidliyə malik aktivlərin kafi həcminin varlığı və müddət üzrə bank passivləri ilə aktiv- lərinin 
müəyyən müddət üzrə uyğunluğu bank balansmm likvidliyi de- məkdir.
 
Ödənıə qabiliyyətinin vəsaitlərin axını kimi təyin olunması daha düzgün anlayışdır. Belə ki, bu təhlil 
maliyyə bazarlarmm vəziyyətinin, faiz dərəcələrinin dinamikasınm qivmətləndirilməsini nəzərdə tutur. 
Bu əvvəlki dövrdə aktiv və passivlərin həcm və quruluşunun dəyişikliklərini nəzərə almağa, eləcə də 
gələcəkdə də ödəmə qabiliyyətini proqnozlaş- dırmağa imkan verir. Bu halda «əgər bankın zəruri 
hallarda müvafıq qiymət üzrə cəlb olunan vasitələrə çıxışı varsa bank ödəmə qabiliyyətinə malik bank 
hesab olunur».
 
Ġkinci yanaĢma üsulunun bir sıra tərəfdarları arasmda da birlik yoxdur. Belə ki, müxtəlif ölkələrdə 
«ödəmə qabiliyyəti» anlayışmm məzmununun açıqlanmasına yanaşma üsulu birmənalı deyildir.
 
Ümumdünya bankınm materiallarmda ödəmə qabiliyyəti bankm xüsusi kapitalmm davamlı məbləği ilə 
əlaqədar olur. Belə ki, E.Dodanm fıkrincə, «ödəmə qabiliyyətli bank - aktivləri passivlərindən artıq olan 
bankdır (cəlb olunan vəsaitlər nəzərdə tutulur)». Bəzi ölkələrdə bankın ödəmə qabiliyyətini aktivlərin 
riskinə qarşı münasibətdə kapitalın kafı- liyi ilə təyin edirlər. Ödəmə qabiliyyəti anlamma bu cür 
yanaşma üsulu borc xarakterinə malik öhdəliklərin. yəni bankm əmanətçilərinin və dig- ər kreditorlarmm 
vəsaitlərinin vaxtlı-vaxtmda qaytarılması ilə bağlı öh- dəliklərin bank tərəfmdən yerinə yetirilməsi ilə 
əlaqədar olaraq banka qarşı irəli sürülən tələbləri nəzərdə tutur. 
 
                2 .BANKIN LĠKVĠDLĠK VƏ ÖDƏMƏ QABĠLĠY Y ƏTĠNĠ TƏY ĠN EDƏN                                                    
AMĠLLƏR             
     
Ödəmə qabiliyyəti - onun etibarlılığım şərtləşdirən bank fəaliyyə- tinin ümumləşdirici keyfıyyət 
xarakteristikasmdan ibarətdir.
 
«Bankm likvidliyi» termini ilə yanaşı ədəbiyyatda da, təcrübədə də «bankm ödəmə qabiliyyəti» 
terminləri istifadə olunur. Müxtəlif ölkələr- də ikinci anlayışın məzmununun açıqlanmasma yanaşma 
üsulu eyni deyildir.
 
Dünya bankınm materiallarmda ödəmə qabiliyyəti bankın xüsusi kapitalmm müsbət məbləği ilə əlaqədar 
olur və mənfı işarəli kapital bankm ödəmə qabiliyyətinin yoxluğu barəsində şəhadətlik edir. Bəzi 
ölkələrdə bankm ödəmə qabiliyyətini aktivlərin riskinə qarşı münasibət- də kapitalın kafıliyi ilə təyin 
edirlər.
 
Rusiya iqtisadi ədəbiyyatlarmda əksər hallarda ödəmə qabiliyyəti bankm likvidliyinə qarşı münasibətdə 
daha məhdud kateqoriya kimi nəzərdən keçirilir. Əgər bankm likvidliyi öhdəlikləri kreditorlar və 
əmanətçilər qarşısmda aktivlərin və passivlərin idarə olunması hesabma vaxtlı-vaxtmda yerinə 
yetirilməsi qabiliyyətini əks etdirən dinamik və- ziyyət kimi şərh olunursa, o zaman ödəmə qabiliyyəti 
banklar tərəfindən konkret tarixdə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, o cümlədən də məsələn vergi üzrə 
büdcə, aylıq məvacib üzrə əməkdaşlar qarşısmda maliyyə nöqteyi-nəzərindən təyin olunur. Bu cür şərh 
zamanı bankün bütün ak- tivlərinin və passivlərinin müddətlər və məbləğlər üzrə bağlılığı bankın ödəmə 
qabiliyyətinin meyarı olur. Ödəmə qabiliyyəti bankm cari və gə- ləcək pul axmlarmı, yəni tələb olunan 
müddətdə cari və gələcək öhdəlik- lərin yerinə yetirilməsini təmin edən pul axınmı xarakterizə edir.
 
KitabYurdu.az 
39
 

---

Bankın ödəmə qabiliyyəti onun maliyyə baxımmdan sabitliyinin indikatoru olub, bankm nəinki dövrlər 
üzrə pul axmlarmı tarazlamaq qabiliyyətini ifadə edir, eləcə də sabitliyi və keyfıyyəti də təmin edir (gə- 
lirlik, aktivlərin mümkün riskliliyi, xüsusi kapitalm və adekvat ehtiyat- larm kafıliyi). Başqa sözlə desək, 
öhdəliklərin və ödəmə aktivlərinin müddətlər üzrə tarazlığı ödəmə qabiliyyətinin, öhdəliklərin və onlarm 
ödənilməsinin real mənbələrinin tarazlığı, yəni xalis aktivlərin varlığı - tədiyyə qabiliyyətinin ümumi 
meyarı olur.
 
Bankm ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi qaçılmaz şəkildə indiki və gələcək dövrə yönəlmiş, 
tədiyyə qabiliyyətinin qiymətləndiril- nıəsi ilə təşəkkül tapan sabit ənənələrin və amillərin aşkar 
olunmasına, yəni keçmiş və cari nıaliyyə durumunun təhlilinə əsaslanmalıdır. Bankm ödəmə 
qabiliyyətinin proqnozu da mümkündür. Lakin o miıstəqil xa- rakteristikadır.
 
Bankm ödəmə qabiliyyəti, bəzi ədəbiyyatlarda onun kreditorlar qarşısmda cari pul öhdəliklərini yerinə 
yetirmək və onların icra tarixinin başlanması anmdan etibarən bir ay ərzində məcburi ödənişlərin ödənil- 
məsi vəzifələrini icra etmək qabiliyyəti kimi təyin olunmuşdur. Əgər bu məsələlərdə bacarıqsızlıq 
arbitraj məhkəməsi tərəfindən tanmırsa, o za- ınan bank müflis bank elan olunur, yəni maliyyə 
baxımından imkansız institut kimi tanınır. Deməli, ödəmə qabiliyyəti bankm cari keyfıyyətli vəziyyətini, 
o cümlədən də onun aktivlərinin, passivlərinin, gəlirlərinin, məsrəflərinin, hesablaşmalarmm vəziyyətini 
xarakterizə edir.
 
Kapitalm kafiliyi və keyfıyyəti ödəmə qabiliyyətinə təsir edən amil- lər sırasına daxildir, dəqiq desək, 
aktivlərin keyfıyyəti və yaradılmış eh- tiyatlarm adekvatlığı, cəlb olunan vəsaitlərin keyfıyyəti; risklərə 
qarşı həssaslıq, idarəetmənin keyfiyyəti bu amillər sırasmdadır. Likvidlik qa- biliyyəti olmayan bank hər 
zaman ödəmə qabiliyyətini itirir.
 
Bankıtı ödəmə qabiliyyəti - onun əmanətçilər, kreditorlar və digər müştərilər qarşısmda öhdəliklərini 
vaxtlı-vaxtmda və itkisiz yerinə yeti- rilmək qabiliyyətidir. Bankın öhdəlikləri:
 
- real öhdəliklər, 
- Ģərti öhdəliklərdərı ibarətdir. 
Real öhdəliklər bankm balansmda tələb olunanadək depozitlər, müddətli depozitlər, cəlb olunan 
banklararası ehtiyatlar, kreditorlarm vəsaitləri şəklində əks olunur. 
ġərti öhdəliklər ilk növbədə bankların balansdankənar passiv əmə- liyyatlar (məsələn, bank tərəfmdən 
verilən zəmanətlər və havadarlıq), eləcə də balansdankənar aktiv ənıəliyyatlarla (məsələn, istifadə olun- 
mayan kredit xəttləri və akkreditivlər) ifadə olunur.
 
Kredit xəttini açmadan yeni kreditlərin almmasmda müştərinin tə- ləbatınm vaxtlı-vaxtında təmin 
olunmasmı bankm öhdəliklərinə aid et- mək lazımdır. Müştərinin qeyd olunan xahişlərinin yerinə 
yetirilməsi bankm özünü zəruri ehtiyatlar ilə operativ şəkildə təmin etməyə qadir olması deməkdir.
 
BHBS tərəfmdən müəyyən olunan terminologiyaya müvafıq ola- raq real və şərti öhdəliklərdən əlavə, 
maliyyə vasitələrindən, yəni bir müəssisənin pul aktivinin və ya digər ıııüəssisənin kapital vasitələrinin 
və pul öhdəliklərinin meydana çıxmasma səbəb olan sövdələşmələrdən irəli gələn pul və digər öhdəliklər 
də mövcuddur.
 
Bank öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün növbəti likvid aktivlərdən istifadə edir:
 
•
 
bankırı kassasında və müxbir hesablarında pul qalıqlannda ifadə olunan nağd vəsait; 
♦> nağd vəsaitə tez çevrilə bilən aktivlər;
 
♦> zəruri hallarda banklararası bazardan və ya Mərkəzi Bankdan alınması mümküın olan kreditlər;
 
♦> cəlb olunan digər vəsaitlər, məsələn depozit sertifikatlarının və bank veksellərinin buraxüıĢı.
 
Likvid aktivlərin işarə olunan növlərinin istifadəsi banklar üçün itkilər ilə müşayət olunmamalı, yəni 
itkilərə gətirib çıxarmamalıdır. Mə- sələn, qiymətli kağızların və digər aktivlərin ödənıə vasitələrinin 
yaran- ma mənbəyi kimi ödənməsi qiymət və müddət üzrə əvvəlcədən şərtləşdi- rilən şəraitdə adi 
rejimdə həyata keçirilməlidir.
 
İstifadə olunan likvid aktivlərin növlərini nəzərə almaqla bank tə- rəfindən öhdəliklərin yerinə 
yetirilməsi üçün aşağıdakı likvidlikləri bir- birindən fərqləndirmək lazımdır:
 
KitabYurdu.az 
40
 

---