istifadə etməsinə imkan yaradır. Bu
vasito
daha
çox
səmərəli qiymətli maşın
və
avadanhqlar,
mənəvi
köhnəlmə riski yüksək olan elektron hesablama
texnikası,
kommunikasiya vasitələri və s. istifadə
olunarkən verir.
•
İqtisadiyyatm kənd tesərrüfatı və emal sənayesi müessi- sələrində istehsal vasitələrinə
mövsumi tələbatın ödənməsi
v ü
məhsulların daşmmasının təşkili. Bu halda lizinq əmlakından istifadə
edənlər onlara yalmz müəyyən bir dövrdə lazım olan texnikanın əldə olunmasına
iri məbləğdə
vəsaitlər qoymurlar.
Qeyd olunanlara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, lizinq iqtisadiyyatın bütün sahələrində
mühüm təsərrüfat əhəmiyyətli məsələlərin həilində xüsusi rol oynayır.
Məlum oluğu kimi iqtisadiyyatda baş verən bütün əməliyyatlarda müxtəlif tərəflər- hüquqi və fıziki
şəxslər iştirak edirlər. Yəni bütün əməliyyatlar iştirakçılar tərəfindən həyata keçirilir. Lizinq
əməliyyatlarında da belə iştirakçılar vardır, onlar aşağıdakılardan ibarətdir.
•
lizinqverən;
•
lizinqalan;
•
lizinq əmlakmı göndərən (qoyan).
Lizinq əməliyyatmın adı çəkilən iştirakçısımn hər biri ayrı- ayrı vəzifələri yerinə yetirir.
Lizinqverən
- bu lizinq əmlakının mülkiyyətçisidir. 0, öz əmlakını digərinə razılaşdırılmış şərtlərlə
müvəqqəti istifadəyə verir.
Lizinqalan - bu fərdi sahibkar kimi qeydiyyatdan keçmiş istənilən təşkilati-hüquqi formada fəaliyyət
göstərən hüquqi
şəxs və ya fıziki şəxsdir. Onlar müqavilə İlə
lizinq əmlakını
məhsuldar
istifadəyə alırlar.
Lizinq əmlakını göndərən - bu maşın və avadanlıqları hazırlayan müəssisə və ya lizinq əmlakım satan digər
hüquqi və ya liziki şəxsdir.
Birinci qrup lizinqverənlər - kommersiya bankları, onların xiisusi bölmələri və ya digər maliyyə-kredit
müəssisələrindən ibarətdir. Qeyd olunanlar lizinq əməliyyatları ilə yalnız o
vaxt məşğul ola bilərlər ki, bu
onların nizamnamələrində nəzərdə
tutulmuş
olsun.
İkinci qrup lizinqveronloro
– səhmdar
cemiyyəti və ya digər təşkilati-hüquqi formada təşkıi olunan,
kommersiya təşkilatı kimi fəaliyyət göstərən, özünün təsis sənədlərinə və xüsusi lisenziyasına (icazə) görə
lizinqverən funksiyasmı yerinə yetirən lizinq şirkətləri aiddir. Lizinq şirkətlərinin təsisçiləri həm hüququ həm
də fiziki şəxslər (ayn-ayrt vətəndaşlar) ola bilərlər.
Lizinq təşkilatının aşağıdakı formaları mövcuddur:
mövcuddur:
•
Lizinq əməliyyatlarının və konkret sövdələşmələrin maliy- yələşdiriiməsini həyata keçirmək
üçün yaradılan maliyyə lizinq şirkətləri;
•
İxtisaslaşmış lizinq şirkətləri-bu şirkətler əmlakın oldo edilməsinin maliyyələşdirilməsindən
əlavə olaraq müştə- rilərə avadanlıqların saxlanması, təmiri, onun istifadəsi üzrə məsləhətlər
verilməsi kimi kompleks xidmətləri göstərirlər;
•
Konkret sövdələşmələrdə iştirakçılar arasında vasitəçi funksiyasmı
oynayan broker lizinq
şirkəti. Belə tip lizinqverənlərin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, onun lizinq ödəmələrini almaq üçün
üstün hüququ vardır. Adətən müqavilədə göstərilir ki, vasitəçinin iflasa uğradığı halda lizinq
ödəmələri əsas lizinqverənə ödənməlidir. Sövdə- ləşmənin, lizinqin bu forması “sublizinq” adlanır.
Üçüncü qrup lizinqverənlər
- lizinq əməliyyatlarını maliyyələşdirmək mənbələrinə malik olan istənilən
fırma, şirkət, müəssisə
və təşkilatlann bölmələri, şöbə və idarələrini əhatə edir. Belə bölmələr öz əsas
fəaliyyətləri ilə yanaşı həm də lizinq əməliyyatları ilə məşğul olurlar. Çox vaxt belə bölmələr satışı
stimullaşdırmaq üçün avadanlıq istehsal edən iri istehsalçılar tərəfındən yaradılır.
İqtisadi şəraitdən asılı olaraq lizinq sövdələşməsi iştirak- çılarının sayı artıb azala bilər. Bu bir çox
şərtlərdən asıhdır. Məlum olduğu kimi lizinq əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün lazım olan
maliyyə vəsaitləri müxtəlif mənbələr hesabına ola bilər. Bu ya xüsusi, özünəməxsus vəsaitlər və ya
cəlb olunmuş vəsaitlər hesabma edilə bilər.
•
bir lizinq əməliyyatı və ya çoxsaylı lizinq əməliyyatları toplusunun, müqavilələrinin
kreditləşdirilməsi.
Belə halda kreditin məbləği lizinqvcrənin kredit qabiliyyətindən və onun bir müştəri
kimi bankla münasibətlərindən asılı
olur;
KitabYurdu.az
240
•
öhdəliklərin əldə edilməsi.
Bu etibarlı, dayanıqlı lizinqa-
lanlann iştirakı ilə lıuyata kcçııılən iri sövdələşmələrdə istifadə olunur.
Bu halda bank lizinqverəndən
onun icarədarlannın öhdəliklərini ıeqress (geri tələb etmə) hüququ olmadan alır. Burada nəzərə
alınan əsas göstəri- cilərdən biri həyata keçiriləcək lizinq lahiyəsinin kredit qabiliyyətliliyidir.
Qeyd olunan hallarda bank krcditinin təminatını lizinq obyektı və lizinq üzrə ödəmələr təşkil edir.
Təcrübədən məlum olduğu kimi, lizinq əmlakının xarak- teristikasından, lizinqalanın tələbatından,
vergiyə cəlbolun- madakı imtiyazlarından asılı olaıaq lizinqin müxtəlif formaları istifadə olunur. Bu
formalar aşağıdakılardan ibarətdir: rentinq, xayrinq, bank lizinqi, qayıdan lizinq (liz-bek), baş lizinq,
idxal lizinqi, klassik lizinq, operativ lizinq, əməliyyat lizinqi, tam lizinq, maliyyə lizinqi. Onların
daha çox yayılmış və tətbiq olunan formaları aşağıdakılardır:
-maliyyə lizinqi;
-operativ iizinq.
Maliyyə lizinqi - bu lizinqiıı bütövlükdə öz xərcini tam ödəyə bilən, bütün ödəmələri
vaxtmda yerinə
yetirə bilən formasıdır. Bu formanın mövcud olduğu halda lizinqverən praktiki olaraq müqavilə
miiddəti dövriində lizinqin predmeti (miiqavilədə nəzərdə tutulan ödəməlori) dəyərini tam ödəyir və
bu sövdələşmədən mənfəət əldə edir.
Maliyyə lizinqi bir neçə özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik- dir. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardan
ibarətdir:
maliyyə lizinqində ya istehsalçı özü, ya da ki, avadanlığı göndərən iştirak edir.
Müqavilə əsasında
onlar
müəyyən
edilmiş müddətlərdə avadanlığın qurulması, nizamlanması, onun texniki xidməti, cari təmiri
və
s.
kimi
əlavə
funksiyaları
da
yerinə yetirirlər.
•
maliyyə lizinqi üzrə müqavilənin müddəti təqribən əmlakın istismarının normativ müddətinə
bərabərdlr.
Bununla bağlı olaraq müqavilə müddəti
qurtardıqdan
sonra
əmlak lizinqalanm tam
mülkiyyətinə
verilə bilər
və ya
onun
tərəfındən qalıq dəyərinə alına bilər;
lizinq obyektinin və onu göndərənin
seçilməsi
hüququ
lizinqalana məxsusdur.
O bu hüquqdan istifadə
edərək ən
sərfəli olan obyekti və
daha çox səmərə verə biləcek
lizinq
obyektini gondərəni seçir, eyni
zamanda lizinq
əmlakından
yalnız sahibkarlıq məqsədi ilə istifadə edəcəyinə
zəmanot
verir;
•
lizinq əmlakınm əldə olunması şərti.
Lizinq əmlakının müəyyən lizinqalana verilməsidir. Məhz
buna göre
do
maiiyyə iizinqində çox bahalı və nadir avadanlıqlann
ahnıb
lizinq verilməsi
mümkündür. Bu halda lizinqverən
öz
üzərinə çox yüksək səviyyədə risk götürmüş olur.
ınüqavilənin
qüvvədo olduğu bütüıı dövr üçün ııəzordo tutulan lizinq ödəmələrinin tərkibində amortizasiyu ayırmalarııım
məbləği lizinq əmlakının müqavllo bağlanan andakı qiyməti və ya yenidən qiymətləndirilmlş dəyərini ya tam
əks etdirməlidir, ya da ona çox yaxın blr məbləğdə olmalıdır.
•
Iizinq avadanlığının təsadüfı dağılması, itkisi və xarab olması riskini lizinqverən daşıyır.
Lakin
müqavilo bağlanarkən qeyd olunanlarla bağlı risklərin, hətta sığorta
risklərinin bütövlükdə
lizinqalana keçməsi nəzərdə tutula bilər.
Hal - hazırda bütün postsovet məkanmda eləcə do Azərbaycanda qanunvericilik və mövcud
təlimatlar ancaq maliyyə lizinqinə həsr edilmişdir. Operativ lizinqin təşkili məsələləri isə natamam,
kifayət dərəcədə işlənməmiş bir şəkildədir.
Operativ Iizinq
- bu lizinq əmiakının lizinq alana, müəyyən müddətə - həmin əmlakın istismarmın
normativ müddətindən çox az bir müddətə, verilməsini özündə əks etdirən müqavilə
münasibətləridir. Elə buna görə də lizinqverən zərər çəkməmək üçün həmin əmlakı onun istismarının
normativ müddəti
dövründə bir neçə dəfə lizinqə verməli olur. Beynəlxalq təcrübədə operativ lizinq
hər bir ölkənin mülki qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Lizinqin bu formasınııı aşağıdakı xüsusiyyətleri
vardır.
operativ lizinq müqaviləsinin müddəti adətən 2-6 ildən artıq olmıır;
•
operativ lizinq müqaviləsi liziııqalan tərəfinden istenilən vaxt pozula bilər;
mürnkün risklərin hamısı lizinqverənin üzərinə düşür. Risklərin səviyyəsini aşağı salmaq tiçün
lizinqverən adətən əmhıkı öz hesabına sığoıla cdir, bu isə nəticədə lizinqverənin həmin sövdələşmə,
lizinq üzrə xərclərini artırır;
KitabYurdu.az
241