Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
38 
Miixbir  miinasibətləri  -  əsas  etibarilə  ödənişlərin  və  hesablaşmala-  rm  həyata 
keçirilməsi məqsədilə banklar arasmdakı əməkdaşlığın müxtəlif formalarıdır. Bu cür 
münasibətləri müəyyən edən banklar miixbir-banklar adlanır. 
Bu münasibətləri bir sıra meyarlara əsasən təsnif etmək mümkündür: 
-coğrafi mövqeyə görə, 
-əməliyyatların növünə görə; 
-münasibətlərinin xarakterinə görə, 
-münasibətlərin könüllülük dərəcəsinə görə və .s. 
Müxbir münasibətlər coğrafi mövqeyinə görə: 
-daxili (ölkənin hüdudları daxilində hesablaşmalar, Milli pul və valyuta bazarlarmda, 
kapital bazarlarında iştirak), 
-beynəxalq  (beynəlxalq  hesablaşmalar,  dünya  pul  və  valyuta  ba-  zarlarmda,  kapital 
bazarlarında iştirak) münasibətlərə bölünürlər. 
Əməliyyatların növiinə görə isə növbəti təsnifat mümkündür: 
-müĢtərilərə xidmət 
-xüsusi banklararası əməliyyatlar. 
MiiĢtərilərə  xidmət  -  müştərilərin  kommersiya  sövdələşmələri  və  onlara  trast 
xidmətlərinin göstərilməsinə dair əməliyyatlar: hesablaşma- ların müxtəlif üsulları və 
formaları  əsasmda  ödənişlər  (debet  və  kredit  köçürmələri,  akkredetiv,  inkasso, 
klirinq), qiymətli kağızlar ilə əmə- liyyatlar, zəmanətlərin təqdimatı və.s. 
Xüsusi  banklararası  dinəliyyatlav  kreditlərin,  depozitlərin  təqdima-  tmdan  və 
alınmasmdan, valyutaların, qiymətli kağızlarm alqı və satqı- smdan ibarət olur. 
Xüsusilə  də  iri  banklar  informasiya,  məsləhət  xidmətlərini  göstərə-  rək  konsorsial 
kreditlərin verilməsi prosesində qarqşılıqlı şəkildə fəa- liyyət göstərir. 
Münasibdtlərin  xarakterinə  görə  hesabın  açılması  ilə  münasibətləri  və  hesabların 
açılmaması ilə münasibətləri ayırd etmək mümkündür. 
Müxbir  münasibətləri  adətən  hesablarm  açılması  ilə  —  hesabın  açılması  ilə 
münasibətlər  -  qarşılıqlı  əsaslar  ilə  (bir-birinə)  və  ya  birmə-  nalı  qaydada  (yalnız 
tərəfdaşlardan birində, bir qayda olaraq iri bankda) müşayət olunur. 
Qarşılıqlı və ya birtərəfli müxbir münasibətlərinin xeyrinə seçim müxtəlif amillərdən 
asılı  olur:  ödənişlərin  qarşılıqlı  axmı,  kredit  ehtiyat-  larınm  bazarmda  qiymət  və 
tələbat,  regional  valyuta  birjalarmda  tica-  rətdə  iştirak  imkanları,  eləcə  də  müxbir 
hesablarmda yerləşən vəsaitlərin operativ şəkildə geri çağrılması imkanı. 
Üçüncü  kredit  idarəsində  açılan  hesablar  üzrə  həyata  keçirilən  qar-  şılıqlı 
hesablaşmalar  zamanı  hesab  açmadan  müxbirlər  arasında  münasi-  bətlər 
mümkündür.  Müqavilə  əlaqələrinin  bu  cür  strukturunun  xüsusi  halı  -  hər  hansı  bir 
ölkənin  mərkəzi  bankınm  bölmələrində  açılan  müxbir  hesabları  üzrə 
hesablaşmalardır. Lakin onlar hər hansı bir kommersiya bankında açılan hesablar üzrə 
həyata keçirilə bilər. Adətən onlar banklararası hesablaşmaların iri mərkəzi olur. Bu 
klirinq hesabla- rı açılan klirinq dəyərləri vasitəsilə həyata keçirilir. 
Onlar münasibətlərin müəyyən olunmastnın könüllülük dərəcəsinə görə məcburi və 
könüllü ola bilər. Belə ki, banklar tərəfindən mərkəzi bankm hesablaşma bölmələrində 
KitabYurdu.az 
105
 

---

 
39 
müxbir hesabmm açılması, eləcə də müvəkkil bankda beynəlxalq hesablaşmalar üçün 
hesabm açılması məc- buridir. 
Müxbir  münasibətlərinin  müəyyən  olunması  nəticəsində  banklar  məktublarmı 
mübadilə edir və tərəfdaşların etibarhhğmm və imkanlı olub-olmamasmm öyrənilməsi 
üçün  bir-birinə  sənədlər  təqdim  edirlər:  müxtəlif  əməliyyatlarmm  həyata 
keçirilməsinə dair lisenziyaların və ni- zamnalərinin notarial baxımdan təsdiq olunan 
surətləri,  iqtisadi  norma-  tivlərə  riayət  olunması  haqqında  arayışı,  balansı  daxil 
etməklə  fəaliyyət  haqqmda  hesabatlar  və.s.  Banklar  potensial  müxbirlərin  tədiyyə 
qabi-  liyyətinin  səviyyəsi  haqqında  arayışm  ahnması  üçün  reytinqli,  arayış 
şirkətlərinin və ya dost banklarm xidmətlərinə müraciət edirlər. 
Daha  sonra  müxbir  hesabımn  müqaviləsi  bağlamr:  müddətli  (müddətini  uzatma 
hüququ)  və  ya  müddətsiz.  Bu  zaman  adətən  tipik  müqavilələrin  formalarmı  istifadə 
edirlər. İri banklar öz formalarmı ha- zırlayırlar. 
Müxbir  hesab  -  mərkəzi  bankm  hesablaşma  şəbəkəsinin  bölməsin-  də,  digər  kredit 
təşkilatlarında açılan bankm hesabıdır. 
Müxbir  hesabmm  müqavilələrində  hesablaşmaların  formaları,  he-  sab  rejimi  və 
informasiyanm,  sənədləşmənin  mübadiləsi  qaydası,  tərəflə-  rin  hüquq  və  vəzifələri 
nəzərdə  tutulur:  müxbir  hesabmdan  istifadəyə  və  poçt,  teleqraf  və  digər  məsrəflərin 
ödənilməsinə görə komisyon müka- fatlarm tutulması şərti; tərəflərin məsuliyyəti və 
müqavilənin  şərtlərinin  pozulmasma  göro  sanksiyalar;  müqavilənin  qüvvədə  olması 
müddəti, onun vaxtmdan əvvəl pozulması qaydası və.b. 
Kredit təşkilatmm müxbir hesabmm, onun bölməsinin müxbir subhesabınm açılması 
və  bağlanması  proseduru,  bu  hesabdlar  üzrə  he-  sablaşma  əməliyyatlarmm  həyata 
keçirilməsi  qaydası,  eləcə  də  filiallara-  rası  hesablaşmaların  hesabları  üzrə  müvafiq 
əsasnamə ilə dəqiq şəkildə nizama salınır. 
Müxbir hesabmm açılması və bağlanması üçün aşağıdakı sənədlər təqdim olunur: 
-ərizə, 

 
imza  hüquqları  mərkəzi  bankm  ərazi  idarələri  ilə  razılaşdırılan  məsul  şəxslərin 
imzalarmm nümunələri ilə notarial baxımdan təsdiq olunmuş kartı və möhürün yeri, 

 
onlarm tam rekvizitlərini işarə etməklə müxbir-banklar ilə filial- larm siyahısı; 

 
digər sənədlər. 
Tərəflər tətbiqi hesabdan sui-istifadəni istisna edən köçürmə tele- qraf açarı haqqmda 
razılığa gəlirlər. 
Hesablaşmalar  haqqmda  informasiyanm  ötürüməsi  üsulu  normal  müxbir 
münasibətləri üçün vacib əhəmiyyətə malik olur: 

 
maqnit daşıyıcılarmda xüsusi əlaqə, 

 
teleqraf əlaqəsi, 

 
elektron əlaqə. 
Real  zaman  rejimində  işləməyə  icazə  verən  proqram  məhsulları,  eləcə  də  müvafıq 
texniki rabitə vasitələri ilə təchizat üzrə tədbirlər ondan asılı olur. İri banklar adətən 
bu  işdə  müxbirlərinə  yardım  edirlər.  Əgər  müqavilədə  sənədlərin  elektron  şəklində 
KitabYurdu.az 
106
 

---