Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
40 
mübadiləsi  nəzərdə  tutulmuş-  dursa,  o  zaman  bu  sənəddə  və  ya  ayrıca  sənəddə 
elektron ödənişlərin həyata keçirilməsi qaydası müəyyən olunmalıdır. 
Müqavilələrin  bağlanmasmdan  sonra  açılan  müxbir  hesabları  bir  neçə  növlərə 
bölünür: 
Banklar  arasmda  hesablaşmalar  qarşılıqlı  xüsusiyyətə  malik  olur  və  eyni  zamanda  2 
hesabda  əks  olunur.  Kommersiya  bankı  tərəfmdən  digər  kommersiya  və  ya  mərkəzi 
banklarda  açılan  müxbir  hesabları  bu  banklarm  balansmda  passiv  hesab  olunur 
(«loro»  hesabı).  Kommersiya  banklarmın  özündə  isə  bu  hesab  aktiv  hesab  olunur 
(«nostro»  hesabı).  «Loro»  və  «nostro»  hesabınm  qalığı  bir-birinə  uyğun  olmahdır, 
lakin  qarşılıqlı  hesablaşmalar  bu  hesablarda  eyni  vaxtda  təsadüf  etməyə  bilər  və 
uyğunlaşma yalmz xüsusi hesablaşmalarda meydana çıxır. Yoxlama ayda bir dəfə və 
mütləq aym 1-də aparılmalıdır. 
«Loro» hesabmdan vəsaitlərin köçüriılməsi yalnız hesab sahibinin göstərişi ilə həyata 
keçirilə  bilər.  Burada  yalmz  inkasso  göstəriciləri  müstəsna  edilir,  çünki  onlarm 
ödənişi mübahisəsiz edilir. Beləliklə: 
NOSTRO  hesabları  -  müxbir  bankda  respondent  bank  adlanan  və  birinci  bankm 
balansmm atkivində əks olunan hesabları paylayan ban- km adına cari hesablar; 
LORO  hesablan  -  müxbir  -  bank  tərəfındən  kommersiya  bankı  -  respondent  üçün 
açılan və balansın passivində əksini tapan cari hesab- lar; 
VOSTRO  hesabları  -  yerli  valyutada  və  ya  üçüncü  ölkənin  valyu-  tasmda  bank-
rezidentlərdə xarici bankların hesabları. 
1991-ci  ilə  qədər  banklar  arasmda  hesablaşmalar  filiallararası  dövriyyə  sistemində 
həyata keçirilirdi. 
Filiallararası  dövriyyə  sistemində  hesablaşmalar  bütün  bank  idarə-  ləri  arasmda 
qarşılıqlı  fəaliyyət  mexanizminin  tərkib  hissəsini  təşkil  edirdi.  Lakin  belə 
hesablaşmalar  sistemi  təsərrüfatm  mərkəzləşdirilmiş  sistemi  və  bir  bankm  müxtəlif 
filialları 
arasmdakı 
münasibətlərin 
fun- 
ksiyalaşdırılması 
şəraitində 
differensiyalaşdırıla  bilər.  Bazar  iqtisadiyya-  tı  zamam  çoxlu  sayda  müstəqil 
kommersiya  banklarmm  əmələ  gəlməsi  ilə,  banklararası  hesablaşmalar  müxtəlif 
banklarm pul ehtiyaclarmı tə- min etmədiyi üçün dəyişikliklərə məruz qalırdı. Bu cür 
dəyişikliklər  banklar  arasmda  müxbir  münasibətlərinin  inkişafma  zəmin  yaratdı. 
Banklararası hesablaşmaların təşkilində 2 variant mövcuddur. Hesab- laşmalar 2 bank 
arasmda  və  ya  mərkəzi  bankın  qeydiyyatı  ilə  aparıhr.  Bu  zaman  banklar  arasında 
hesablaşmalar Milli Bankda açılan müxbir hesabları vasitəsilə həyata keçirilir. 
Bizim  ölkəmizdə  banklararası  hesablaşmalar  2-ci  varianta  uyğun,  Milli  Bankm 
şöbələrində yaranan hesab-kassa mərkəzi tərəfmdən aparı- lır (HKM). 
HKM-də  banklarm  müxbir  hesabları  açılır.  Bankların  şöbələri  subhesab  tipli  müxbir 
hesablarına malik olurlar. Müxbir hesabları vasi- təsilə banklar öz müştəri xidmətləri 
və sahib subyekti kimi bankm şəxsi əməliyyatları ilə bağlı prosesləri yerinə yetirirlər. 
Bank  idarələrinin  müxbir  hesablarmda  kommersiya  banklarmm  bütün  vəsaitləri 
saxlamlır  (müştərilərinin  istifadə  olunmamış  şəxsi  vəsaitləri,  eləcə  də  digər  kredit 
idarələrindən aldıqları borc vəsaitləri). 
KitabYurdu.az 
107
 

---

 
41 
Kommersiya banklarmm ödənişinin müxbir hesablardan ödənil- məsinin əsas prinsipi 
- bu hesablarda ödənişlərin vəsait qalıqları çərçi- vəsində həyata keçirilməsidir. Vəsait 
çatışmamazlığı  zamam  banklar  Milli  Bankdan  kredit  ala  bilərlər.  Banklararası 
hesablaşmalarm  bu  cür  təşkili  prinsipi  kommersiya  banklarmm  depozit  siyasətinin 
fəaliyyətinin artırılmasma yönəldilmişdir. Banklararası hesablaşmalarm bu cür təşkili 
kommersiya  banklarınm  digər  müxbir  -  banklarla  hesablaşmalarmm  müntəzəm 
aparılması  məsuliyyətini  artırır.  Banklar  arasmda  ödəniş  va-  sitəçiliyi  Milli  Banka 
ölkədə pul dövriyyəsini tənzimləməyə və nəzarət etməyə imkan verir. 
HKM-də  əməliyyatlar  xüsusi  sənədlər  -  aviza  vasitəsilə  aparıhr.  Bu  sənəddə  hesab 
əməliyyatlarınm yerinə yetirilməsi haqqmda rəsmi bildiriş təsvir olunur, onlar poçta, 
teleqraf, həmçinin debet və kredit növünə də ayrıla bilər (əməliyyatm məzmunundan 
asılı  olaraq).  HKM-nin  fəaliyyə-  ti  hesablaşma  mərkəzlərinin  iş  prinsipi  ilə  sıx 
bağhdır. Hal-hazırda kom- mersiya bankları öz fəaliyyətlərini avtomatlaşdırmaq üçün 
mərkəzi  sis-  temlərdən,  lokal  sistemlərdən  və  yaxud  eyni  vaxtda  hər  iki  sistemdən 
istifadə etmək imkanı əldə etmişlər. İndi isə şəhərxarici banklararası he- sablaşmalarm 
hansı  qaydada  işləməsini  nəzərdən  keçirək.  Şəxsi  müştəri-  lərinin  ödəniş  tapşırıqları 
əsasmda kommersiya bankı onlarm hesabm- dan A pul köçürür. 
Sonra ödəniş tapşırıqları növbəli və ödəniş müddəti üzrə qruplara bölünür. Növbəli və 
ödəniş müddətinin hər bir qrupuna əsasən bank ümumi ödəniş tapşırığmı tərtib edir. 
Ümumi  ödəniş  tapşırığma  müştəri-  nin  ödəniş  tapşırıqınm  2  nüsxəsi  daxil  edilir  və 
kommersiya  bankı  isə  bunun  müqabilində  hesab  sənədlərinin  siyahısmı  təşkil  edir. 
Siyahıda  müştərinin  bankda  hesab  nömrəsi,  sənədin  nömrə  və  tarixi,  sənədlərin 
miqdarı  və  siyahıya  daxil  olan  sənədlər  göstərilir.  Kommersiya  bankınm  iimıımi 
ödəniş  tapşırığı  və  siyahısı  da  əlavə  olmaqla  bütün  sənədləri  Mil-  li  Bank  HKM 
fıliahndan B fılialma göndərilir. HKM-nin A fılialı B fılia- lına sənədi göndərməzdən 
əvvəl onun adma xüsusi göstəriş sənədi - avi- zo yazır. 
Avizonu aldıqdan sonra HKM-nin B fılialı pulları bankm müxbir hesabma köçürür. 
Sonra  B  kommersiya  bankı  HKM-dən  şəxsi  müxbir  hesabınm  siy-  ahısmı  və  ilkin 
sənədləri təhvil alır. Bu sənədlərə əsasən alıcı-bank pulla- rı vasitəçilik olmadan vəsait 
alıcılarmm hesabma köçürür. 
Qalıqların bərabərliyini təmin etmək üçün kommersiya bankmda 
və HKM-də müştərinin hesabmdan vəsaitlərin götürülməsi və buraya yeni vəsaitlərin 
daxil olması xüsusi hesab vasitəsilə həyata keçirilir. 
«Azərbaycan  Respublikasmm  bank  sistemi  üçün  hesablar  planma»  müvafiq  olaraq 
«Nostro» müxbir hesablarmm açılması və onlara xid- mət göstərilməsi üzrə haqq və 
komissiya xərcləri - Milli valyutada - 8408 №-li hesabda qeyd edilir. 
«Loro»  müxbir  hesablarınm  açılması  və  onlara  xidmət  göstərilməsi  üzrə  haqq  və 
komissiya gəlirləri - xarici valyutada 6418 N°-li hesabda qeyd edilir. 
«Nostro»  müxbir  hesabları  üzrə  overdraft  -  Milli  valyutada  3739  JNb-li  hesabla 
aparılır. 
«Nostro»  müxbir  hesabları  üzrə  overdraft  -  xarici  valyutada  isə  3749JNIs-li  hesabla 
aparılır. 
KitabYurdu.az 
108
 

---