Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
42 
3759  №-li  hesabla  isə  qiymətli  metallar  üzrə  «Nostro»  müxbir  he-  sabları  üzrə 
overdraft həyata keçirilir. 
Bu hesablarm təyinatı: 
Bu  hesablar  «Nostro»  müxbir  hesabları  üzrə  overdraftlarm  (debet  qalıqlarmm) 
uçotunun aparılması üçündür. Bu zaman: 
Dt  -  «Nostro»  müxbir  hesabları  üzrə  overdraftlar  üzrə  ödənilən  məbləğlər,  kredit  və 
digər borc alətləri kimi rəsmiləşdirilən məbləğlər əks edilir. 
Kt - «Nostro» müxbir hesablar üzrə overdraftlarm məbləğləri əks edilir. 
Banklararası hesablar sistemində əsas yeri klirinq tutur. Klirinq he- sabları Milli Bank 
tərəfindən şəhərdaxili kommersiya bankları arasmda keçirilir. MB-m qərarma əsasən 
klirinq  hesablarınm  təşkilini  xüsusi  bankxarici  təşkilatlar  öz  öhdəsinə  götürə  bilər 
(klirinq  mərkəzləri,  kli-  rinq  təşkilatları).  Göstərilən  təşkilatlar  klirinq  və  eləcə  də 
regionlararası  hesabları  yerli  banklarla  birlikdə  həyata  keçirə  bilərlər  (bu  barədə  biz 
əvvəlki  fəsildə  qeyd  etmişik).  Regionlararası  hesablaşmalar  iri  kommer-  siya 
banklarma  da  aid  edilir.  Lakin  klirinq  mərkəzlərinin  təşkili  mərkəz-  ləşməyə  və 
banklararası  hesablarm  vahidləşməsinə  yardım  göstərmişdir.  Bundan  əlavə,  bu 
hesabları tam texniki və texnoloji səviyyəyə çatdırmaq lazımdır. 
Beləliklə,  müxbir  -  bank  -  digər  bank  (bank-respondent)  üçün  müxbir  hesabı  (loro 
passiv hesab) açan bankdır. O qüvvədə olan qa- nunvericiliyə və müqaviləyə müvafiq 
olaraq  bu  hesab  üzrə  əməliyyatları  yerinə  yetirir.  Respondent-bank  -  digər  bankda 
müxbir hesabı açan (nostro aktiv hesabı) və onun paylayıcısı olan bankdır. 
Bir  bankda  nostro  hesabı  müxbir-banklarda  loro  hesablarıdır  və  ya  əksinə.  vostro 
hesabları da xarici müxbir-banklara aidiyyatı olan loro hesablarıdır. 
Loro  hesabları  üzrə  qeydlər  ödənişlərin  vaxtlı-vaxtında  ödənməsi,  faizlərin 
hesablanması üçün həlledici olur. Nostro hesabları üzrə əmə- iyyatlar ayna mühasibatı 
metodu üzrə həyata keçirilir. Hesablar üzrə qeydlərin aparılması prosesində bank üzrə 
əmrlər əsasında müəyyən olunan valyutalaşma müddətləri nəzərə alımr. 
ValyutalaĢdırma  tarixi  -  debet  və  ya  kredit  köçürməsinin  real  ol-  duğu,  köçürülən 
məbləğin  isə  müştərinin  və  ya  bankm  sərəncamma  da-  xil  olduğu  tarixdir. 
Vayutalaşma tarixinin dəyişdiriməsi hesab üzrə köç- ürmənin qeydə alınması tarixi ilə 
müqayisədə  məsələn,  ödəyicilərdən  və  onlara  xidmət  göstərən  banklardan  alınan 
məbləğin cərimə şəklində tu- tulması zərurəti (bunun üçün bu dəyişikliyi yaradan vaxt 
təəb olunur) və digər səbəblər ilə şərtləşdirilə bilər. 
Banklararası  hesablaşma  qaydasmm  dərk  olunması  üçün  bankın  müxbir  hesabmm 
iqtisadi məzmununu aydmlaşdırmaq vacibdir. 
O,  tələb  olunana  qədər  depozit  hesabmm  müxtəif  növlərini  təqdim  edərək  mahiyyət 
etibarilə  müəssisənin  hesablaşma  hesabı  kimi  eyni  fun-  ksiyaları  yerinə  yetirsə  də, 
bankm fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini mütləq nəzərə almalıdır. Hesabda, əsas 
etibarilə kommersiya bankları- nın müvəqqəti olaraq sərbəst xüsusi və cəlb olunmuş 
vəsaitləri qorunur. Burada əks olunan əməliyyatların dairəsi kifayət qədər genişdir: 

 
bankm  kredit-hesablaşma,  kassa  və  müştərilərə  xidmət  üzrə  əməliyyatlar;  əmtəə 
malları və xidmətərin alqı-satqısı, vergilərin, rüsum- ların ödənilməsi ilə bağlı büdcə 
KitabYurdu.az 
109
 

---

 
43 
ilə  hesablaşmalar,  büdcədənkənar  fond-  lar,  sığortanm  bütün  növləri  üzrə  sığorta 
şirkətləri  ilə  əlaqədar  pul  vəsa-  itlərinin  köçürüməsinə  və  cərimə  olunmasma  dair 
əməiyyatlar.  Əmə-  liyyatlarm  bir  qismi  əməkdaşlara  aylıq  məvacibin,  mükafatlarm 
ödənil-  məsi  və  inzibati-təsərrüffat  məsrəfləri  üçün  nağd  pullarm  müştərilərə 
təqdimatı və qəbulu ilə əlaqədardır; 

 
banklararası  borclar  və  depozitlər,  qiymətli  kağızlar,  valyutala-  rm  alqı-satqısı, 
ehtiyat tələblərinin köçürülməsi ilə əlaqədar əməliyyat- lar; 

 
bankm  xüsusi  təsərrüffat  əməliyyatları,  məsələn  büdcəyə  və  büdcədənkənar 
fondlara verilən ödənişlər, idarəetmə məsrəfəri. 
Hər  bir  bankm  bir  deyil,  bir  neçə  müxbir  hesaba  malik  oduğunu  nəzərə  almaq 
lazımdır. Buradan əməliyyatlarm sadalanan növləri ban- kın bütün hesabları arasmda 
bölünür.  Hesabların  xarakteri  və  sayı  kommersiya  bankınm  bankararası 
hesablaşmaların  hansı  yarımsistem-  lərində  fəaliyyət  göstərməsindən  asılı  olur. 
Bankarda  müxbir  münasibət-  lərinə  əməliyyat-hesablaşma  mərkəzlərinin  tərkibində 
müvafıq şöbələr, idarələr və ya sektorlar tərəfindən xidmət olunur. Bankm mahiyyət 
eti-  barilə  təsərrüffat  fəaliyyətinin  əsasmı  təşkil  edən  müxbir  hesablarmı  ida- 
rəetməsinin böyük əhəmiyyətini qeyd etmək zəruridir. 
Əksər  hallarda  banklararası  hesablaşmalar  mərkəzi  bankda  açılan  müxbir  hesabları 
üzrə  həyata  keçirilən  mərkəzləşdirimiş  hesablaşmalara  və  banklarm  bir-biriləri  ilə 
müxbir  münasibətlərinə:  üçüncü  banklar,  klirinq  mərkəzləri,  bankdaxili  hesablaşma 
sistemi  vasitəsilə  birbaşa  müxbir  münasibətlərinə  əsaslanan  desentralizasiya 
hesablaşmalarına  təsnif  olunur.  Mərkəzi  Banklarm  hesablaşma  şəbəkəsi  vasitəsilə 
bankla-  rarası  ödənişlərin  təcrübəsində  elektron  hesablaşmalar:  regionaldaxili  və 
regionlararası hesablaşmalar ayırd edilir. 
Hesablaşmalar  qaydası  hər  bir  yarımsistemə  müvafıq  olaraq  əhə-  miyyətli  fərqli 
cəhətlərə  və  səciyyəvi  xüsusiyyətlərinə  malik  olsa  da,  on-  lar  sonralar  şərh  olunan 
vahid prinsiplərə istinad edirlər. 
                 8.BANKLARARASIHESABLAġMA  VƏ  ÖDƏNĠġ  SĠSTEM-  LƏRĠNĠN 
TƏġKĠLĠ PRĠNSĠPLƏRĠ 
Banklararası  hesablaĢmalar  vəsaitləri  ödəyən  şəxslərə  müxtəlif  banklar  tərəfmdən 
xidməti,  eləcə  də  banklardan  qarşılıqlı  kredit  götürülməsi  və  nağd  pullarm 
köçürülməsi  zamanı  əmələ  gəlir.  Belə  he-  sablaşmalar  hal-hazırda  hər  bankm 
balansmda açılan müxbir hesabları vasitəsilə həyata keçirilir. 
Banklararası  hesablaşmalar  məktublaşma  əlaqəsi  xüsusiyyəti  da-  şıyır  və  bank 
ödənişlərinin  şəxsi  pul  vəsaitləri  ilə  məhdudlaşması  bu  he-  sabm  tərkib  hissəsidir. 
Banklararası müxbir münasibətləri prosesində hesablaşmalara qarşı irəli sürülən əsas 
tələblərə  istifadəçilərin  tələbatla-  rına  müvafiq  olaraq  ödənişlərin  kifayət  qədər 
operativliyi və gözlənilmə- si, yüksək etibarlılıq, təhlükəsizlik, iqtisadi effektivlik və 
müxtəliflik  da-  xildir.  Banklararası  hesablaşmalar  nağdsız  hesablaşmalar  kimi  eyni 
prinsiplərə müvafiq olaraq həyata keçirilsə də, bütün bunlar ilə yanaşı xüsusi rolu ilə 
fərqlənir.  Banklar  iqtisadi  sübyektlər  arasmdakı  hesab-  laşmalar  zəncirində  ikin  və 
yekun  dəstə  olduqları  üçün  banklar  arasmda  hesablaşmalar  sisteminin  yoxluğu 
KitabYurdu.az 
110
 

---