Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
17 
qiymətinin  səviyyəsinin  differensiyası  vasitəsilə  təyin  olunur.  Göstərdiyimiz 
misalda  bankda  hesabm  varlığmm  dava-  miyyəti  və  hesabdakı  orta  qalıq  daha 
əhəmiyyətli göstəricilər olur. 
Ümumi bal qiymətinə qarşı münasibətdə nəinki maksimal (göstəri- lən variantda - 
1000 bal), eləcə də minimal sərhəddlər də müəyyən olunur.  
lüyü kreditin verilməsi haqqmda məsələnin müsbət həlli üçün əsaslardan biri olur 
(lakin  yeganə  olmur).  Skorrinq  qiymətirıi  ilkin  qiymət  kimi  nəzərdən  keçirmək 
mümkündür.  O  borc  alan  şəxsin  maliyyə  durumunun  hərtərəfli  təhlili,  əlavə 
informasiyanm  toplanması  ilə  tamamlana  bilər.  Bütün  bunlardan  savayı,  əgər 
ümumi  bal  qiyməti  müəyyən  olunan  minimumdan  aşağıdırsa,  o  zaman  borc  alan 
şəxs  skorrinq  qiyməti  sistemində  nəzərə  almmayan  kredit  ödəmə  qabiliyyətinin 
əlavə motivasiyasmı təqdim etdikdə ona kredit verilə bilər. 
Fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin skorrinq yolu ilə qiymət- ləndirilməsinin 
təsvir olunan modeli üçün informasiya borc alan şəxsin test-anketində əksini tapır. 
Burada  tamamlanan  kreditin  növü,  məbləği  və  müddəti,  ailə  vəziyyəti,  borc  alan 
şəxsin doğum tarixi və yeri, onun Milli mənsubiyyəti, himayəsində olan şəxslərin 
sayı, yaşayış yeri,  yaşıyış  sahəsinin  xarakteri,  daşmmaz  əmlakın  xarakteri,  peşəsi 
və  vəzifəsi,  müəssisənin  (iş  yerinin)  poçt  ünvanı,  illik  gəliri,  ailəyə  dair 
məsrəfləri,cari  ödənişləri  (icarə  haqqı,  kreditlırm  ödənilməsi),  bu  bankda 
əmanətlər,  müştərinin  hesabmm  kredit  dövriyyəsi,  təminat  növləri,  təqdim  etdiyi 
sənədləri (məsələn, gəlirləri haqqmda arayış) haqqmda məlumat verilir. 
Test-anketdə növbəti qeydlərə rast gəlinir: 
-borc  alan  şəxs  təqdim  olunan  məlumatlarm  dəqiq  və  düzgün  olmasma  zəmanət 
verir; 
-informasiyanm  səhv  olması,  təhrif  olunması  və  ya  təqdim  olunmaması  kreditin 
ləğvinə səbəb ola bilər; 
-təqdim olunan məlumatlar üzrə kommersiya sirrinin bank tərə- fındən qorunması, 
onlarm yalnız iş əsnasmda istifadəsi haqqmda infor- masiya təqdim edir. 
Fiziki  şəxsin  kredit  ödəmə  qabiliyyətinin  göstəriciləri  haqqında  in- formasiyanı 
qrııplaşdıran model. Məsələn, fransız banklarmdan biri - «Paris krediti» - istehlak 
kreditinin təqdimatmın məqsədəuyğunluğunun skorrinq yolu ilə qiymətləndirilməsi 
proqrammda üç bölməni ayırd edir: 
-kredit üzrə informasiyam; 
-müştəri haqqmda məlumatları; 
-müştərinin maliyyə vəziyyətini. 
Birinci bölməyə kreliti təqdim edən bank əməkdaşı haqqmda məlumat, müştərinin 
dosyesinin nömrəsi, agentliyin adı, kreditin növü və məbləği, onun ödənilməsinin 
mütəmadiliyi,  sığorta  öbdənişləri  olmadan  faiz  dərəcəsı,  kreditin  təqdimatı  tarixi, 
onun  ödənilməsi  üçün  müştəri  tərəfındən  seçilən  aym  günü,  sığortalanmanmm 
zəruriliyi  haqqmda  suala  cavab,  sığorta  ödənişi  il  əvə  ya  onsuz  kreditin  hər  ay 
ödənişinin mütləq məbləği, banka ödənilməli olan faizlərin və sığorta haqqlarmm 
ümumi məbləği daxil edilir. 
İkinci  bölməyə  müştərinin  peşəsi,  onun  müəyyən  sosial  qrupa  mənsubiyyəti,  işi 
verən şəxs, təmiz illik, aylıq məvacib, illik məsrəflər, iş stajı haqqmda məlumatlar 
daxil edilir. 
KitabYurdu.az 
152
 

---

 
18 
Üçüncü bölmə müştərinin cari və əmanət hesablarmda qalıqlar, onun məsrəflərinin 
və gəlirlərinin qarşılıqlı nisbəti haqqmda məlumatlardan ibarət olur. 
Bu  informasiyamn  əsasmda  bank  əməkdaşı  kreditin  təqdimatmm  məqbul  olub-
olmaması  haqqmda  qərara  gəlir.  Mənfi  cavabm  almması  zamanı  bank  agentliyi 
müştərini müdriyyətin yanma kreditin təqdimatı imkam haqqmda məsələnin əlaavə 
olaraq nəzərdən keçirilməsi üçün yollaya bilər. 
Skorrinq  yolu  ilə  qiymətləndirmə  modeli  əsasmda  fıziki  şəxsin  kredit  ödəmə 
qabiliyyətinin  dərəcəsini,  məsələn  beş  dərəcəni  təyin  etmək  mümkündür:  əla, 
yaxşı,  orta,  pis  kredit  ödəmə  qabiliyyəti,  kredit  ödəmə  qabiliyyəti  olmayan. 
Dərəcədən asılı olmayaraq bank ən son müddətlərin şkalasmı və kreditin məbləğini 
təyin edir (adətən müştərinin illik gəlirinin faizləri ilə). 
Milli  kommersiya  banklarmda  fiziki  şəxsin  kredit  ödəmə  qabiliyyə-  tinin  ölkə 
şəraitinə  uyğunlaşdırılan  skorrinq  yolu  ilə  qiymətləndiriiməsi-  nin  müxtəlif 
modelini  istifadə  edirlər.  Məsələn,  modelin  birinci  forması  külli  miqdarda 
amillərin  nəzərə  almması  zərurəti  sayəsində  iki  səviyyəyə  (mərhələyə)  malik  ola 
bilər. 
Birinci mərhələdə müştərinin test-anketinin məlumatlarma əsaslanan mənzilin əldə 
olunmasma dair kreditlərin verilməsi imkanlarmm ilkin qiyməti verilir. Test-anket 
müştərinin  təhsili  və  məşğulluğu,  onun  gəlirləri,  əldə  olunan  əmlak,  havadarlıq 
haqqmda ümumi məlumatlar kimi risk amillərini qiymətləndirməyə icazə verir. 
Test-anketin  doldurulmasımn  nəticələrinə  əsasən  borc  alan  şəxs  tərəfmdən 
toplanan  ballarm  saymı  təyin  edir  və  kreditin  almması  imkanlarmm 
qiymətləndirilməsinə  dair  protokolu  imzalayırlar.  Əgər  ballarm  məbləği  30-dan 
aşağıdırsa, o zaman protokolda kreditin veril- məsi ilə bağlı imtina da əksini tapır. 
Protokol və doldurulmuş test-anket müştəriyə satılır. 
Qəbul  olunmuş  səviyyədən  artıq  olan  və  30-a  bərabər  olan  balla-  rm  məbləği 
zamanı tələb olunan kreditimn verilməsi riskinin qiymətlən- dirilməsinə dair ikinci 
mərhələ  başlamr.  Risk  növbəti  əlavə  faktlarm  nə-  zərə  ahnması  ilə  hərtərəfli 
şəkildə  qiymətləndirilir:  müştərinin  xarakteri  (cinsi  mənsubiyyəti,  yaşı,  ailə 
vəziyyəti,  fəaliyyət  sahəsi,  sosial  mövqeyi,  bank  ilə  qarşılıqlı  münasibəti),  onun 
maliyyə  imkanları  (gəlirlərinin,  məsrəflərinin  və  yaşayış  minimumunun  qarşılıqlı 
nisbəti),  girov  qoyul-  mayan  əmlakm  kaifliyi,  kreditin  təminatı,  kreditləşdirmə 
şərtləri. 
Bank tərəfmdən fıziki şəxslərin kreditləşdirilməsi təcrübəsində skorrinq sisteminin 
tətbiqi üçün bunları təmin etmək zəruridir: 

 
demoqrafik amillər (istehlak kreditlərinm ayrı-ayrı növlərini əhalinin müəyyən 
qrupları  fəal  şəkildə  istifadə  edir),  kreditləşmə  obyek-  tinin  xarakteri  (mənzilin, 
avtomaşmm əldə olunması, istirahət, təhsil məsrəfləri), kredit müddəti ilə müəyyən 
olunan fiziki şəxslərin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi meyarlarmm 
seçimi; 

 
fıziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin ümumi bal qiymətinə daha böyük təsir 
göstərən əsas (sistem əmələ gətirən) meyarlarm ayırd edilməsi; 

 
seçilmiş hər bir meyar üzrə mənimsənilən ballarm sayınm təyin olunması, və bu 
zaman sistem əmələ gətirən meyarlar yüksək ballara malik olmalıdır. 
KitabYurdu.az 
153
 

---