17
qiymətinin səviyyəsinin differensiyası vasitəsilə təyin olunur. Göstərdiyimiz
misalda bankda hesabm varlığmm dava- miyyəti və hesabdakı orta qalıq daha
əhəmiyyətli göstəricilər olur.
Ümumi bal qiymətinə qarşı münasibətdə nəinki maksimal (göstəri- lən variantda -
1000 bal), eləcə də minimal sərhəddlər də müəyyən olunur.
lüyü kreditin verilməsi haqqmda məsələnin müsbət həlli üçün əsaslardan biri olur
(lakin yeganə olmur). Skorrinq qiymətirıi ilkin qiymət kimi nəzərdən keçirmək
mümkündür. O borc alan şəxsin maliyyə durumunun hərtərəfli təhlili, əlavə
informasiyanm toplanması ilə tamamlana bilər. Bütün bunlardan savayı, əgər
ümumi bal qiyməti müəyyən olunan minimumdan aşağıdırsa, o zaman borc alan
şəxs skorrinq qiyməti sistemində nəzərə almmayan kredit ödəmə qabiliyyətinin
əlavə motivasiyasmı təqdim etdikdə ona kredit verilə bilər.
Fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin skorrinq yolu ilə qiymət- ləndirilməsinin
təsvir olunan modeli üçün informasiya borc alan şəxsin test-anketində əksini tapır.
Burada tamamlanan kreditin növü, məbləği və müddəti, ailə vəziyyəti, borc alan
şəxsin doğum tarixi və yeri, onun Milli mənsubiyyəti, himayəsində olan şəxslərin
sayı, yaşayış yeri, yaşıyış sahəsinin xarakteri, daşmmaz əmlakın xarakteri, peşəsi
və vəzifəsi, müəssisənin (iş yerinin) poçt ünvanı, illik gəliri, ailəyə dair
məsrəfləri,cari ödənişləri (icarə haqqı, kreditlırm ödənilməsi), bu bankda
əmanətlər, müştərinin hesabmm kredit dövriyyəsi, təminat növləri, təqdim etdiyi
sənədləri (məsələn, gəlirləri haqqmda arayış) haqqmda məlumat verilir.
Test-anketdə növbəti qeydlərə rast gəlinir:
-borc alan şəxs təqdim olunan məlumatlarm dəqiq və düzgün olmasma zəmanət
verir;
-informasiyanm səhv olması, təhrif olunması və ya təqdim olunmaması kreditin
ləğvinə səbəb ola bilər;
-təqdim olunan məlumatlar üzrə kommersiya sirrinin bank tərə- fındən qorunması,
onlarm yalnız iş əsnasmda istifadəsi haqqmda infor- masiya təqdim edir.
Fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin göstəriciləri haqqında in- formasiyanı
qrııplaşdıran model. Məsələn, fransız banklarmdan biri - «Paris krediti» - istehlak
kreditinin təqdimatmın məqsədəuyğunluğunun skorrinq yolu ilə qiymətləndirilməsi
proqrammda üç bölməni ayırd edir:
-kredit üzrə informasiyam;
-müştəri haqqmda məlumatları;
-müştərinin maliyyə vəziyyətini.
Birinci bölməyə kreliti təqdim edən bank əməkdaşı haqqmda məlumat, müştərinin
dosyesinin nömrəsi, agentliyin adı, kreditin növü və məbləği, onun ödənilməsinin
mütəmadiliyi, sığorta öbdənişləri olmadan faiz dərəcəsı, kreditin təqdimatı tarixi,
onun ödənilməsi üçün müştəri tərəfındən seçilən aym günü, sığortalanmanmm
zəruriliyi haqqmda suala cavab, sığorta ödənişi il əvə ya onsuz kreditin hər ay
ödənişinin mütləq məbləği, banka ödənilməli olan faizlərin və sığorta haqqlarmm
ümumi məbləği daxil edilir.
İkinci bölməyə müştərinin peşəsi, onun müəyyən sosial qrupa mənsubiyyəti, işi
verən şəxs, təmiz illik, aylıq məvacib, illik məsrəflər, iş stajı haqqmda məlumatlar
daxil edilir.
KitabYurdu.az
152
18
Üçüncü bölmə müştərinin cari və əmanət hesablarmda qalıqlar, onun məsrəflərinin
və gəlirlərinin qarşılıqlı nisbəti haqqmda məlumatlardan ibarət olur.
Bu informasiyamn əsasmda bank əməkdaşı kreditin təqdimatmm məqbul olub-
olmaması haqqmda qərara gəlir. Mənfi cavabm almması zamanı bank agentliyi
müştərini müdriyyətin yanma kreditin təqdimatı imkam haqqmda məsələnin əlaavə
olaraq nəzərdən keçirilməsi üçün yollaya bilər.
Skorrinq yolu ilə qiymətləndirmə modeli əsasmda fıziki şəxsin kredit ödəmə
qabiliyyətinin dərəcəsini, məsələn beş dərəcəni təyin etmək mümkündür: əla,
yaxşı, orta, pis kredit ödəmə qabiliyyəti, kredit ödəmə qabiliyyəti olmayan.
Dərəcədən asılı olmayaraq bank ən son müddətlərin şkalasmı və kreditin məbləğini
təyin edir (adətən müştərinin illik gəlirinin faizləri ilə).
Milli kommersiya banklarmda fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyə- tinin ölkə
şəraitinə uyğunlaşdırılan skorrinq yolu ilə qiymətləndiriiməsi- nin müxtəlif
modelini istifadə edirlər. Məsələn, modelin birinci forması külli miqdarda
amillərin nəzərə almması zərurəti sayəsində iki səviyyəyə (mərhələyə) malik ola
bilər.
Birinci mərhələdə müştərinin test-anketinin məlumatlarma əsaslanan mənzilin əldə
olunmasma dair kreditlərin verilməsi imkanlarmm ilkin qiyməti verilir. Test-anket
müştərinin təhsili və məşğulluğu, onun gəlirləri, əldə olunan əmlak, havadarlıq
haqqmda ümumi məlumatlar kimi risk amillərini qiymətləndirməyə icazə verir.
Test-anketin doldurulmasımn nəticələrinə əsasən borc alan şəxs tərəfmdən
toplanan ballarm saymı təyin edir və kreditin almması imkanlarmm
qiymətləndirilməsinə dair protokolu imzalayırlar. Əgər ballarm məbləği 30-dan
aşağıdırsa, o zaman protokolda kreditin veril- məsi ilə bağlı imtina da əksini tapır.
Protokol və doldurulmuş test-anket müştəriyə satılır.
Qəbul olunmuş səviyyədən artıq olan və 30-a bərabər olan balla- rm məbləği
zamanı tələb olunan kreditimn verilməsi riskinin qiymətlən- dirilməsinə dair ikinci
mərhələ başlamr. Risk növbəti əlavə faktlarm nə- zərə ahnması ilə hərtərəfli
şəkildə qiymətləndirilir: müştərinin xarakteri (cinsi mənsubiyyəti, yaşı, ailə
vəziyyəti, fəaliyyət sahəsi, sosial mövqeyi, bank ilə qarşılıqlı münasibəti), onun
maliyyə imkanları (gəlirlərinin, məsrəflərinin və yaşayış minimumunun qarşılıqlı
nisbəti), girov qoyul- mayan əmlakm kaifliyi, kreditin təminatı, kreditləşdirmə
şərtləri.
Bank tərəfmdən fıziki şəxslərin kreditləşdirilməsi təcrübəsində skorrinq sisteminin
tətbiqi üçün bunları təmin etmək zəruridir:
demoqrafik amillər (istehlak kreditlərinm ayrı-ayrı növlərini əhalinin müəyyən
qrupları fəal şəkildə istifadə edir), kreditləşmə obyek- tinin xarakteri (mənzilin,
avtomaşmm əldə olunması, istirahət, təhsil məsrəfləri), kredit müddəti ilə müəyyən
olunan fiziki şəxslərin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi meyarlarmm
seçimi;
fıziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin ümumi bal qiymətinə daha böyük təsir
göstərən əsas (sistem əmələ gətirən) meyarlarm ayırd edilməsi;
seçilmiş hər bir meyar üzrə mənimsənilən ballarm sayınm təyin olunması, və bu
zaman sistem əmələ gətirən meyarlar yüksək ballara malik olmalıdır.
KitabYurdu.az
153
Dostları ilə paylaş: |