Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
15 
 
6. 
KİÇİK  MÜƏSSİSƏLƏRİN  KREDİT  ÖDƏMƏ  QABİLİYYƏTİNİN 
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
 
Kiçik  müəssisələrin  kredit  ödəmə  qabiliyyəti  -  kredit  ödəmə  qabi-  liyyətinin 
maliyyə  əmsalları,  pul  axmınm  təhlili  və  işgüzar  riskin  qiymət-  ləndirilməsi 
əsasmda  iri  və  orta  səviyyəli  borc  alan  şəxslərdə  borcun  ödənilməsi  qabiliyyəti 
kimi  qiymətləndirilə  bilər.Lakin  bank  tərəfindən  maliyyə  əmsallarmm  və  pul 
axınınm  təhlili  metodunun  istifadəsi  bankın  bu  müştərilərində  şeydiyyatm  və 
hesabatm bu cür vəziyyəti nəticəsində daha da mürəkkəb şəkil alır. Kiçik fəaliyyət 
ilə  məşğul  olan  xarici  və  ölkə  müəssisələrində  bir  qayda  olaraq  lisenziya-  lı 
mühasib  işləmir.  Bütün  bunlardan  savayı,  auditor  yoxlamasma  dair  məsrəflər 
bankm  bu  müştəriləri  üsün  münasib  olmur.  Buna  görə  də,  borc  alan  şəxsin 
hesabatmm  auditor  təsdiqi  yoxdur  və  bununla  əlaqədar  olaraq  müştərinin  kredit 
ödəmə  qabiliyyətinin  qiymətləndirilməsi  onun  maliyyə  hesabına  deyil,  bank 
əməkdaşmm  bu  fəaliyyətlə  bağlı  biliklərinə  əsaslanır.  Bank  əməkdaşmm  bu 
fəaliyyətlə bağlı bilikləri müştəri ilə daimi əlaqələri; kiçik müəssisənin rəhbəri ilə 
şəxsi müsahibəni, müəssi- səyə mütamadi olaraq diqqətdə saxlamanı nəzərdə tutur. 
Kiçik  müəssisənin  rəhbəri  ilə  şəxsi  müsahibənin  gedişatında  kredi-  tin  məqsədi, 
pulun  qaytarılması  mənbəyi  və  müddəti  aydmlaşdırılır.  Müştəri  kreditləşdirilən 
ehtiyatlarm  müəyyən  müddətə  azalacağmı,  kre-  ditləşdirilən  məsrəflərin  isə 
reallaşan məhsulun maya dəyərinə köçürülə- cəyini sübuta yetirməlidir. 
Kiçik müəssisələrin daha bir xüsusiyyətini qeyd etmək lazımdır: əksər hallarda bir 
ailənin üzvləri və ya qohumlar bu müəssisələrin rəh- bərləri və əməkdaşları olur. 
Buna  görə  də,  sahibkarm  şəxsi  kapitalmm  müəssisənin  kapitalı  ilə  qarışması 
mümkündür.  Buradan  xarici  ölkələrdə  (ABŞ)  bankm  kiçik  fəaliyyət  ilə  məşğul 
olan müəssisələr ilə kredit münasibətlərinin təşkilinin növbəti xüsusiyyəti yaramr: 
kreditin  ödənil-  məsinə  sahibkarlarm  əmlakı  zəmanət  verir.  Bununla  əlaqədar 
olaraq  kiçik  müştərinin  kredit  ödəmə  qabiliyyətinin  qiymətləndirilməsi  zamam 
sahibkarın  maliyyə  vəziyyəti  nəzərə  almır.  Sahibkarm  maliyyə  vəziyyəti  şəxsi 
maliyys hesabatmm məlumatlarına əsasən müəyyən olunur. 
Şəxsi  maliyyə  hesabatmm  forması  fıziki  şəxsin  aktivləri  və  passivlə-  ri  haqqmda 
məlumatlardan  ibarətdir.  Bu  zaman  girov  qoyulmuş  aktiv-  lər  və  təmin  olunmuş 
passivlər  ayırd  edilir.  Nağd  pul  vəsaitləri,  səhmlər  və  istiqraz  vərəqələri, 
qohumlarm,  dostlarm  və  digər  şəxslərin  debitor  borcu,  həyatm  sığortalanmasmm 
alış dəyəri aktivhrə aid olur. 
Passivbr  banklara,  qohumlara  və  digər  şəxslərə  borclardan,  hesab-  lar  və  vergilər 
üzrə  borclardan,  müqavilələr  üzrə  ödənişlərdən,  sığorta  ödənişləri  üçün  istifadə 
olunan ödənişlərdən, kreditorlarm ödənişlərin- dən təşəkkül tapır. Daha təfərrüatlı 
təhlil üçün fıziki şəxsin aktivlərinin və passivlərinin ayrı-ayrı növlərinin şifrəsinin 
kodu verilir. 
KitabYurdu.az 
150
 

---

 
16 
Kredit  ödəmə  qabiliyyətinin  qiymətləndirilməsinə  dair  ənənəvi  me-  todlar  kiçik 
fəaliyyət üçün də məqbul deyildir. Bu onun rəsmi hesaba- tmda səhvlərin yüksək 
faizi,  vergi  qoyuluşundan  yaymmanm  müxtəlif  sxemlərindən  istifadə  ilə  izah 
olunur.  Bununla  əlaqədar  olaraq  borc  alan  şəxsin  ilkin  sənədləri  ilə  bağlı  bankın 
nümayəndələri  tərəfındən  tərtib  olunmuş  hesabat,  eləcə  də  təqdim  olunmuş 
informasiya  əsasmda  kiçik  müəssisənin  fəaliyyət  növlərinin  maliyyə  təhlili 
təcrübədən keçirilir. Gə- lirlər və itkilər haqqmda hesabatm tərtib olunması zamanı 
ailəyə  dair  məsrəflər  nəzərə  alımr:  ailəyə  dair  məsrəfləri  çıxmaqla  aym  sonunda 
pul vəsaitlərinin qalığmm 70%-dən artıq olmayan kreditin aylıq ödəniş məb- ləğinə 
nəzarət  edilir;  ayn-ayrı  kreditorlarda
1
  qeyri-rəsmi  borclarm  var-  lığı  yoxlanılır. 
Yoxlamlmış məlumatlara əsasən maliyyə əmsalları hesab- lana bilər. 
Beləliklə,  bank  tərəfmdən  kiçik  borcalanlarm  kreditödəmə  qabi-  liyyətinin 
qiymətləndirilməsi sistemi növbəti elementlərdən təşəkkül tapır: 
-işgüzar riskirı qiymətləndirilməsi; 
-müştərinin işinə nəzarət; 
-bank sahibinin miiəssisə sahibi ilə görüşmələri; 
-sahibin şəxsi maliyyə durumunun qiymətləndirilməsi; 
-ilkin sənədlərin əsasında müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili. 
 
 
7.FİZİKİ 
ŞƏXSLƏRİN 
KREDİT 
ÖDƏMƏ 
QABİLİYYƏTİNİN 
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
 
-tələb olunan kredit ilə müştərinin şəxsi gəlirinin qarşüıqlı nisbətinə; 
-borc alan şəxsin maliyyə vəziyyətinə verilən ümumi qiymətə; 
-onun əmlakının dəyərinə; 
-ailə tərkibinə; 
-şəxsi xüsusiyyətlərinə; 
-kredit tarixinin öyrənilməsinə əsaslanır. 
Sadalanan  amilləri  nəzərə  alan  fiziki  şəxsin  kredit  ödəmə  qabiliyyə-  tinin 
qiymətləndirilməsinin üç əsas metodunu ayırd etmək mümkündür: 
-skorrinq qiyməti; 
- kredit tarixinin öyrənilməsi; 
- tədiyyə qabiliyyətinin maliyyə göstəriciləri əsasında qiymətləndirmə. 
Skorrinq  qiyməti.  Skorrinq  metodunun  mahiyyəti  meyarlar  sisteminin  və  ona 
müvafiq olan borcalan şəxsin banka əsas borcunu və faizi qaytarması qabiliyyətinə 
dair göstəricilərin təyin olunmasmdan, bank tərəfindən müəyyən olunan qiymətin 
maksimal  hüdudları  daxilində  ballar  ilə  ifadə  olunan  bu  göstəricilərin 
qiymətləndirilməsindən, kredit ödəmə qabiliyyətinin ümumi bal qiymətindən (ayrı-
ayrı göstəricilər üzrə ballarm ümumi məbləğindən) ibarətdir. 
Fiziki şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin skorrinq yolu ilə qiymət- ləndirilməsinin 
modeli müxtəlif formalara malik ola bilər. 
Ayrı-ayrı  göstəricilər  sisteminin  ballar  ilə  qiymətləndirilməsi  əsa-  smda  qurulan 
model (cədvəl 8.4) Skorrinq qiymətinin nəzərdən keçirilən modelində fiziki şəxsin 
kredit  ödəmə  qabiliyyəti  ilə  bağlı  göstəricilərin  əhəmiyyəti  maksimal  bal 
KitabYurdu.az 
151
 

---