Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
5 
Cari  likvidlik  əmsalı  cari  əmsallarm,  yəni  müştərinin  müxtəlif  for-  mada  malik 
olduğu vəsaitlərin (pul vəsaitləri, yaxm müddətdə ödənil- məsi məcburi olan netto
1
 
debitor  borcu,  maddi-əmtəə  dəyərlərinin  və  digər  aktivlərin  ehtiyatlarmm  dəyəri) 
cari  passivlər,  yəni  yaxın  müddət-  də  ödənilməsi  vacib  olan  ödənişləri  ödəmək 
öhdəlikiyi (kreditlər, tə- darükçülərə, veksellər üzrə, büdcəyə, fəhlə və qulluqçulara 
borc) ilə müqayisəsini nəzərdə tutur. Əgər borc öhdəliyi müştərinin vəsaitlərin- dən 
artıq olarsa, o zaman müştəri krediti ödəmə qabiliyyətinə malik ol- mur. Əmsalm 
təsvir  olunan  normativ  səviyyəsi  məhz  buradan  götürülür.  Əmsalın  kəmiyyəti  bir 
qayda  olaraq  vahiddən  az  olmamalıdır.  Kapitalı  daha  tez  dövr  edən  bank 
müştəriləri üçün istisnalara yol verilir. 
Sürətli (operativ) likvidlik əmsalı (Əsl) bir qədər fərqli məna çala- rma malikdir. O 
növbəti şəkildə hesablanır: 
 
Əsl = likvid aktivləri / Cari passivlər 
(8.2) 
Likvid  aktivləri  cari  passivlərin  borcun  ödənilməsi  üçün  hazır  nağd  vəsaitə 
nisbətən  sürətlə  çevrilən  hissəsidir.  Dünya  bank  təcrübəsində  lik-  vid  aktivlərinə 
pul  vəsaitləri  və  debitor  borc,  ölkə  təcrübəsində  isə  -  eh-  tiyatlarm  daha  sürətlə 
reallaşan hissəsi şamil olunur. 
Sürətli likvidlik əmsalmm köməyi ilə borc alan şəxsin bankın bor- cunu vaxtmda 
ödəmək  üçün  pul  şəklində  olan  vəsaitləri  dövriyyədən  sürətlə  azad  etmək 
qabiliyyətini proqnozlaşdırmaq mümkündür. 
Effektivlik  (dövriyyə)  əmsalları  likvidlik  göstəriciləri  olan  əmsalla-  rm  birinci 
qrupunu  tamamlayır  və  nəticəni  daha  əsaslı  şəklə  salmağa  icazə  verir.  Məsələn, 
əgər  ehtiyatlarm  dəyəri  və  debitor  borcunun  döv-  riyyəsi  eyni  zamanda 
yubadılarsa, bu göstəricilərin artması zamanı lik- 
 
 Ümidsiz borclann ödnnilmosino dair ehtiyatlann kəsirinə görə debitor borc. 
 
 
vidlik göstəriciləri də artırsa, o zaman borc alan şəxsin kredit ödəmə qabiliyyətinin 
dərəcəsini artırmaq olmaz. Effektivlik əmsallarmm quru- puna növbəti göstəricilər 
aid olur. 
Ehtiyatların dövriyyəsi: 
dövriyyənin  mäddəti  (günlərdə)  =Dövr  ərzində  ehtiyatlann  orta  qalıqları  / 
Reallaşmadan
1
 əldə olunan birgünlük mədaxil;
 
(8.3) 
müəyyən  vaxt  ərzində  dövriyyənin  sayı=vaxt  ərzində  reallaşma-  dan  əldə 
olunan mədaxil / vaxt ərzində ehtiyatların orta qalığı 
(8.4) 
Debitor bovcunun dövriyyəsi(günlərdə) = 
Dövr  ərzində  borcun  orta  qalıqlan  /  Reallaşmadan  əldə  olunan  birgünlük 
mədaxil. 
KitabYurdu.az 
140
 

---

 
6 
(8.5) 
Əsas kapitalın (qeydə alınan aktivlərin) dövriyyəsi= Reallaşmadan əldə olunan 
mədaxil / Dövr ərzində əsas fondların 
orta qalıq dəyəri
 
(8.6) 
Aktivlərin dövriyyəsi= 
Reallaşmadan əldə olunan mədaxil /Dövr ərzində aktivlərin orta 
məbləği 
(8.7) 
Effektivlik  əmsalları  dinamik  şəkildə  təhlil  olunur,  eləcə  də  rəqabət  aparan 
müəssisələrin əmsalları və orta sahə göstəriciləri ilə müqayisə olunur. 
Maliyyə  leverec  əmsalı  borc  alan  şəxsin  xüsusi  kapital  ilə  təminatı  dərəcəsini 
xarakterizə edir. 
cədvəldən göründüyü kimi bu əmsallarm hesablanması variant- ları müxtəlif olsa 
da, onlarm iqtisadi mənası eynidir: xüsusi kapitalm məbləğinin və müştərinin cəlb 
olunan 
vəsaitlərdən 
asılılıq 
dərəcəsinin 
qiymətləndirilməsi. 
Likvidlik 
əmsallarmdan fərqli olaraq maliyyə leve- rec əmsalmm hesablanması zamanı bank 
müştərisinin  müddətindən  asılı  olmayaraq  bütün  borc  öhdəliklərləri  nəzərə  almır. 
Cəlb  olunan  vəsaitlə-  rin  (qısamüddətli  və  uzunmüddətli)  payı  nə  qədər 
yüksəkdirsə  və  xüsusi  kapitalm  payı  azdırsa,  o  zaman  müştərinin  kredit  ödəmə 
qabiliyyətinin  dərəcəsi  də  bir  o  qədər  aşağı  olur.  Lakin  yekun  nəticəyə  yalnız 
gəlirlilik əmsallarmm dinamikasım nəzərə almaqla gəlirlər. 
Gəlir  dmsallan  kapitalm  cəlb  olunan  hissəsini  də  daxil  etməklə  bütün  kapitalın 
istifadəsinin  effektivliyini  xarakterizə  edir.  Bu  əmsalla-  rm  müxtəlif  növləri 
aşağıdakılardır: 
Gəlir norması əmsalları aşağıdakı kimi müəyyən edilir: 
Faizlərin və vergilərin ödənilməsinə qədər ümumi gəlir / Reallaşma- dan əldə  
olunan mədaxil
1
:
 
 
Xalis əməliyyat gəliri (faizlərin ödənilməsindən sonrakı, lakin vergilərin  
ödənilməsindən əvvəlki gəlir) / Reallaşmadan əldə olunan 
mədaxil; 
(8.9 
Faizlərin və vergilərin ödənilməsindən sonrakı xalis gəlir / Reallaş- madan əldə 
olunan mədaxil; 
(8.10) 
Rentabellik əmsalları aşağıdakı kimi müəyyən edilir: 
Faizldvin və vergilərin ödənilməsinə qədər gəlir / Aktivlər vəya  
xüsusi kapital; 
(8. 
Faizlərin  ödənilməsindən  sonrakı  və  vergilərin  ödənilməsinə  qədərki  gəlir 
/Aktivlər və ya xiisusi kapital; 
(8.12) 
KitabYurdu.az 
141
 

---

 
7 
Xalis gəlir (gdlirlərin və vergilərin ödənilməsindən sonrakı 
gəlir /Aktivlər 
və ya xüsusi kapital 
(8.13) 
Gəlirlilik  əmsallarmm  üç  növlərinin  müqayisəsi  faizlərin  və  vergilə-  rin 
müəssisənin gəlirliliyinə təsirini göstərir. 
Səhmə görə gəlir norması əmsalı aşağıdakı kimi müəyyənləşir: 
səhmə görə gəlir= 
Sadə səhmlər iizrə dividentlər / Sadə səhmlərin orta 
kəmiyyəti 
divident gəliri (%) = 
(Bir səhmə görə illik divident x 100) / Bir səhmin orta 
bazar qiyməti 
(8.15) 
Əgər reallaşmadan əldə olunan  mədaxil ilə bağlı gəlirin payı artırsa və aktivlərin 
və  ya  kapitalm  gəlirliliyi  artırsa,  o  zaman  hətta  maliyyə  le-  verec  əmsalmm 
pisləşməsi zamanı da müştərinin nüfuzunun azaltmama- sı mümkündür. 
Borca xidmət əmsalları (bazar əmsalları) gəlirin hansı hissəsinin fa- iz ödənişləri 
və qeydə alınan ödənişlər tərəfmdən bağlandığmı göstərir. Onlarm ümumi məbləği 
növbəti şəkildə hesablanır. 
Faizin  ödənilmə  əmsalı=Döxv  ərzində  əldə 
olunan gəlir / 
Dövr ərzində faiz ödənisləri. 
(8.16) 
Qəti müəyyən edilmiş ödənişlərin ödənmə əmsalı =Dövr ərzində əldə olunan 
gəlir  /  (Faizlər  +  Lizinq  ödənişləri  +  Imtiyazlı  səhmlər  üzrə  dividentlər  + 
Qeydə alınan digər ödənişlər) 
(8.17) 
Əgər,  məsələn  faizli  ödənişlər  və  lizinq  ödənişləri  mayadəyərli  ödəmələrə  aid 
olursa,  dividentər  və  qeydə  alınan  digər  ödənişlər  gəlirdən  ödənilirsə,  bank  gəliri 
isə Milli qeydiyyat sistemi zamanı maliyyə fəa- liyyətinin nəticəsi olursa, o zaman 
qeydə alınan ödənişlərin ödəniş əmsa- lınm sürəti növbəti şəkildə hesablanacaqdır: 
 
   Balans gəliri + Faiz ödənişləri + Lizinq ödənişləri
 
Borca  xidmət  əmsalları  gəlirin  hansı  hissəsinin  faizli  ödənişlərin  və  ya  qeydə 
alman bütün ödənişlərin ödənilməsi üçün istifadə olunduğunu göstərir. Bu əmsallar 
inflyasiyanm  yüksək  templəri  zamanı  ödənilən  fa-  izlərin  məbləğinin  müştərinin 
əsas borcuna yaxmlaşması və ya hətta onu üstələməsi nəticəsində xüsusi əhəmiyyət 
kəsb  edir.  Gəlirin  böyük  hissəsi  ödənilən  faizlərin  və  qəti  müəyyən  olunan  digər 
ödənişlərin  ödənilməsi-  nə  yönəlirsə,  borc  öhdəliyinin  ödənilməsi  və  risklərin 
bağlanması üçün az bir hissə vəsait qalır, yəni bu zaman müştərilərin kredit ödəmə 
qabi- liyyəti də daha zəif olur. 
Sadalanan  maliyyə  əmsallarmı  faktiki  hesabat  məlumatları  və  ya  planlaşdırılan 
dövrdə proqnozlaşdırılan kəmiyyətlərin əsasında hesab- laşmaq mümkündür. Sabit 
iqtisadiyyat və ya borc alan şəxsin nisbətən sabit vəziyyəti zamanı borc alan şəxsin 
KitabYurdu.az 
142
 

---