Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
3 
qoyuluşu  aktivlərin  qiymətdən  düşməsi  riski  ilə  əlaqədardır.  Buna  görə  də,  bu 
vəziyyətdə  diqqəti  balansm  pula  çevrilməsinə,  borc  alan  şəxsin  fəaliyyətinin 
effektivliyinə  (gəlirliliyinə),  onun  pul  axmlarma  doğru  yönəltmək  daha 
məqsədəuyğundur. 
Müştdrinin  kapitalı  -  müştərinin  kredit  ödəmə  qabiliyyətinin  əhəmiyyətli 
meyarlarmdan  biridir.  Bu  zaman  onun  qiymətləndirilməsinin  iki  aspekti  xüsusilə 
vacibdir:  I  aspekt  kapitalın  minimal  səviyyəsinə  qarşı  irəli  sürülən  tələblərin  və 
maliyyə istiqamət- ləndirici əmsallalları əsasmda təhlil olunan kapitalın kafiliyidir, 
II  aspekt  isə,  xüsusi  kapitalm  kredit  əməliyyatma  yatırım  dərəcəsidir  ki,  bu  da 
riskin  bank  ilə  borc  alan  şəxsin  arasmda  paylanması  ilə  müşayət  olunur.  Xüsusi 
kapital  qoyuluşu  nə  qədər  çoxdursa,  o  zaman  borc  alan  şəxsin  kredit  riskinin 
amillərinin hərtərəfli şəkildə izlənməsində marağı da bir o qədər yüksəkdir. 
Kreditin  təminatı  altmda  borc  alan  şəxsin  aktivlərinin  dəyəri  və  kredit 
müqaviləsində  nəzərdə  tutulmuş  borcun  ödənməsinin  inkinci  konkret  mənbəyi 
(girov,  zəmanət,  havadarlıq,  sığorta)  başa  düşülür.  Əgər  aktivlərin  və  borc 
öhdəliklərinin  dəyərləri  arasmdakı  qarşılıqlı  nisbət  borc  alan  şəxsin  müflis  elan 
olunması  zamanı  bankda  kreditlərin  ödənməsi  üçün  əhəmiyyətə  malik  olursa,  o 
zaman konkret ikinci mənbəyin keyfıyyəti borc alan şəxs tərəfmdən öhədəliklərin 
maliyyə  çətinlikləri  zamanı  da  yerinə  yetirilməsinə  zəmanət  verir.  Girovun 
keyfıyyəti,  zaminin,  havadarm  və  sığortaçmm  etibarlığı  bank  müştərisində  pul 
axmının  kifayət  etməməsi  zamanı  xüsusilə  vacib  olur.  Çünki,  problemlər  onun 
balansmm pula çevrilməsi və ya kapitalm kafı- liyi ilə əlaqədar olur. 
Kredit dmdliyyatının yer'ınd yetirilmə şəraitim ölkədə, regionda və sahədə hökm 
sürən  cari  və  proqnozlu  iqtisadi  vəziyyət,  siyasi  amillər  şamil  olunur.  Bu  şərtlər 
bankm  xarici  riskinin  dərəcəsini  müəyyən  edir  və  pul  axınınm,  balansm  pula 
çevrilmə  qabiliyyətinin,  kapitalm  kafiliyi-  nin,  borc  alan  şəxsin  menecment 
səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün bank standartları haqqmda məsələlərin həlli 
zamanı nəzərə alımr. 
Sonuncu  meyar  -  nəzarət  (borc  alan  şəxsin  fəaiiyyətinin  qanunveri-  ci  əsası, 
kreditin  xarakterinin  bankm  və  nəzarət  orqanlarmm  standartlarma  müvafıqliyi) 
olub, bank sahibini növbəti suallara cavab tapmağa yönəldir: 

 
borc alan şəxsin fəaliyyəti və kredit təqdim edilən fəaliyyətin həyata keçirilməsi 
üçün qanunverici və normativ əsaslar mövcuddurmu? 

 
qanunvericiliyin  gözlənilən  dəyişilikləri  borc  alan  şəxsin  fəa-  liyyətinin 
nəticələrinə necə təsir göstərir (məsələn, vergi)? 

 
kredit  sifarişində  əksini  tapan  kredit  və  borc  alan  şəxs  haqqm-  da  məlumatlar 
kredit  siyasəti  haqqmda  sənəddə  əksini  tapan  bank  stan-  dartlarma,  eləcə  də 
kreditlərin keyfiyyətinə nəzarət edən bank nəzarəti orqanlarmm standartlarma necə 
cavab verir? 
Bank  müştərisinin kredit ödəmə qabiliyyətinin nəzərdən keçirilən  meyarları onun 
qiymətləndmlməsi  üsullarının  məzmununu  müəyyən  edir.  Bu  cür  üsullara 
aşağıdakılar aid olur: 

 
işgüzar riskin qiymətləndirilməsi; 
menecmentin qiymətləndirilməsi; 
KitabYurdu.az 
138
 

---

 
4 

 
♦♦♦  maliyyə  əmsalları  sistemi  əsasında  müştərinin  maliyyə  sabitliyinin 
qiymətləndirilməsi; 

 
pul axınının təhlili; 

 
müştəri haqqında informasiyanın toplanması; 

 
iş yerində müştərinin işinə nəzarət. 
Qiymətləndirmə  üsulları  ilə  meyarlarmm  vəhdətinə  baxmayaraq  hüquqi  və  fıziki 
şəxslərin,  iri,  orta  və  kiçik  müştərilərin  kredit  ödəmə  qabiliyyətinin  təhlilinin 
səciyyəvi  xüsusiyyətləri  mövcuddur.  Bu  səciyyə-  vi  xüsusiyyət  tətbiq  olunan 
qiymətləndirmə  üsullarınm  kombinasiyasm-  dan,  eləcə  də  onların  məzmunundan 
ibarətdir. 
 
         İRİ VƏ ORTA MÜƏSSİSƏLƏRİNKREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİ 
İri və orta müəssisələrin kredit ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndi- rilməsi balansm 
faktiki  məlumatlarma,  gəlir  və  itkilər  haqqmda  hesaba-  ta,  kredit  sifarişinə, 
müştərinin  və  onun  menecerlərinin  tarixçəsi  haq-  qmda  itnformasiyaya  əsaslanır. 
Kredit  ödəmə  qabiliyyətinin  qiymətlən-  dirilməsi  metodları  kimi  pul  axınmın, 
işgüzar riskin və menecmentin təhlili, maliyyə əmsallarmm sistemi istifadə olunur. 
 
2.MÜŞTƏRİNİN KREDİT ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN 
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNƏ DAİR MALİYYƏ ƏMSALLARI 
 
Borc  alan  şəxsin  kredit  ödəmə  qabiliyyətinin  qiymətləndirilməsi  üçün  dünya  və 
ölkə bank təcrübəsində müxtəlif maliyyə əmsalları istifa- də olunur. Onlarm seçimi 
bank  müştərilərinin  xüsusiyyətləri,  maliyyə  çətinliklərinin  müvafıq  səbəbləri, 
bankm  kredit  siyasəti  ilə  müəyyən  olu-  nur.  İstifadə  olunan  bütün  əmsallan  beş 
qrupa bölmək mümkündür: 
 
- likvidlik əmsalları; 
 
- effektivlik və ya dövriyyə əmsalları; 
 
- maliyyə leverec əmsalları; 
 
- gəlirlilik əmsalları; 
 
- borca xidmət əmsalları. 
Sadalanan  qruplardan  hər  birinə  daxil  olan  kredit  ödəmə  qabi-  liyyətinin 
göstəriciləri  böyük  müxtəlifliyi  ilə  fərqlənə  bilər.  Növbəti  sis-  temi  misal  kimi 
göstərmək olar (cədvəl 8.1). 
*  Müxtəlif  dövrlərdə  Dünya  bankınm  mütəxəssisləri  tərəfindən  tövsiyyə 
olunmuşdur. 
Cari  likvidlik  əmsalı  (Əcl)  borc  alan  şəxsin  prinsip  etibarilə  borc  öhdəliyini 
ödəmək itqtidarmda olub-olmadığmı göstərir: 
                                   
 
     Əcl = Cari aktivlər / Cari passivlər
 
 
(8.1) 
KitabYurdu.az 
139
 

---