Benzin mühərriklərinin yanacaqları.
Bu mühərriklərdə yanacaq kimi benzinlər işlədilir.
Benzinlərin avtomobil detallarının yeyilməsinə təsir edən və istismar xüsusiyyətlərini
qiymətləndirən əsas fıziki-kimyəvi göstəriciləri bunlardır: fraksiya tərkibi, detonasiyaya qarşı
davamlılığı, benzinin tərkibində kükürdün, kükürdlü birləşmələrin, mineral (suda həll olunan) və
üzvü turşuların, həmçinin qələvilərin miqdarı.
Benzinlərin istismar keyfiyyətlərini xarakterizə edən əsas
fiziki-kimyəvi xassələri aşağıdakı
kimi qruplaşdırmaq olar:
а) mühərrikin imtinasız işinə təsir edən — fraksiya tərkibi , doymuş buxarların təzyiqi,
mexaniki qarışıqların və suyun olması;
b) mühərrikin gücünə və benzin sərfinə təsir edən — detonasiyaya davamlılıq, benzinin
sıxlığı;
c) mühərrikin yeyilməsinə, texniki qulluq və təmir xərclərinə təsir edən,— stabillik,
çöküntü əmələ gətirməyə meyllilik, korroziya aqressivliyi.
Fraksiya tərkibi
yanacağın miqdarı ilə (%-lə) onun qovulma temperaturu arasındakı
asılılığı göstərir (yanacağın müəyyən temperaturda qaynayıb ayrılan hissəsinə fraksiya deyilir).
Fraksiya tərkibi yanacağın buxarlanma qabiliyyətini xarakterizə edir. Buradan aydınlaşır ki, işçi
qarışığının lazımi tərkibdə və keyfiyyətdə hazırlanması fraksiya tərkibindən asılıdır. Fraksiya
tərkibinin xarakterizə etmək üçün standartda benzinin 10, 50, 90%-nin və son qovulma
temperaturları göstərilmişdir. Bir sıra hallarda benzinlərin başlanğıc qovulma temperaturları da
verilir.
Qovulma temperaturlarının qiymətlərindən asılı olaraq benzinlərdə işəsalıcı (baş), orta və
çətin buxarlana bilən fraksiyaların olması haqqında mühakimə yürüdülür. Benzinlərin qovulma
temperaturlan aşağı olduqca soyuq havalarda mühərrikin işə düşməsi asanlaşır. Lakin qovulma
temperaturu həddindən çox kiçik olduqda isti havalarda qida borularında «buxar tıxacı» əmələ
gəlir ki, bu da mühərrikin işləməsinə mane olur. Benzinlərin qovulma temperaturları (həmçinin
son qovulma temperaturu) yuxarı olduqda onlar çətin buxarlanır (xüsusən soyuq havalarda),
silindrin divarlarındakı yağı sıyırıb karterə tökür, yağın keyfiyyəti pisləşir, bunun nəticəsində isə
detalların yeyilmə dərəcəsi yüksəlir, yanacaq sərfi artır və s. Bu deyilən xoşa gəlməz halların
qarşısını almaq üçün benzinlərin qovulma temperaturları normalaşdırılır. Müasir avtmobil
benzinləri üçün qovulma temperaturları aşağıdakı
sərhədlərdə dəyişir.
Başlanğıc qovulma temperaturu ................30- 65°C
10%-nin---"------"--- ................45- 85°C
50%-nin---"--.........."--- ..............100-125°C
90%-nin---"............"--- ..............160-180°C
Son ---"...........-"--- ..............185-200°C
Benzinlərin əsas istismar keyfiyyətlərindən biri də onların detonasiyaya qarşı
davamlılığıdır. Mühərrik detonasiya ilə işlədikdə mexanizmlərin detallarına təsir edən dinamiki
yüklərin miqdarı artır, temperaturun yüksəlməsindən araboşluqlarda yağlar buxarlanır və ya
yanır. Nəticədə mühərrikin ümumi yeyilmə dərəcəsi dəfələrlə artır. İşçi qarışığı detonasiya ilə
yandıqda alovun yayılma sürəti 1500-2500 m/san.-yə (normal yanmadan 100 dəfə çox) çatır.
Mühərrikdə detonasiya ilə yanma getdikdə silindrlərdə təzyiq sıçrayışla artır. Detonasiya ilə
31
yanmada mühərrikin detalları qızır, o, sərt və qeyri-müntəzəm işləyir, gücü aşağı düşür, yanacaq
sərfi isə artır (şəkil 3.1). Bütün bunlara görə mühərrikin ömür uzunluğu azalır. Benzinlərin
detonasiyaya qarşı davamlılığı oktan ədədi ilə qiymətləndirilir.
Oktan ədədi izooktanla normal
heptan qarışığındakı izooktanın %-lə miqdarına deyilir
ki, bu qarışığın detonasiyaya davamlılığı
sınaqdan keçirilən benzinin detonasiya davamlılığına bərabər olur. Oktan ədədi yüksəldikcə
benzinin istismar keyfiyyətləri yaxşılaşır, o cümlədən detonasiyaya davamlılığı artır.
Verilmiş benzin üçün oktan ədədi etalon yanacağa görə sınaq üsulu ilə təyin olunur. Buna
görə dəyişən sıxma dərəcəsinə malik bir silindrli mühərriki olan standart qurğulardan istifadə
edilir. Oktan ədədi motor (MON) və tədqiqat (RON) üsullarının biri ilə təyin edilir. Tərkibində
aromatik və izoparafinli karbohidrogenləri olan benzinlər yüksək detonasiya davamlılığına
malikdir. Benzinlərin tərkibində kükürdlü və qatranlı birləşmələrin olması onların detonasiya
davamlılığını aşağı salır. Benzinlərin oktan ədədini yüksəltmək üçün onların tərkibinə yüksək
oktanlı birləşmələr - antidetonatorlar əlavə edirlər. Antidetonator kiml etil mayelərindən (TC-1,
P-9) daha çox istifadə edilirdi. 1997-ci ildən Azərbaycan Respublikasında bu antidetonator
qadağan olunmuşdur.
Oktan ədədi
Şəikil . Gücün (N∙m) və yanacaq sərfinin (Q) oktan ədədindən asılılıq əyriləri.
1 - gücün aşağı düşməsi; 2 - yanacaq sərfinin artması.
Mühərrikin detallarının yeyilmə şiddətini artıran amillərdən biri benzinin tərkibində
kükürdün olmasıdır. Benzinin tərkibində 0,003% kükürd olduqda mühərrik detallarının
yeyilməsini vahid qəbul etsək, kükürdün miqdarı 0,1 %-ə çatdırıldıqda yeyilmə 2,7 dəfə, 0,2%-ə
çatdırıldıqda isə detalların yeyilməsi 3,9 dəfə artır. Kükürdün yanacağın tərikbində olması
silindrlərin, porşen üzüklərinin, klapanların və digər mühərrik detallarının yeyilmələrini
sürətləndirməklə bərabər yanma kamerasında qurumun əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bunun
nəticəsində isə mühərrikin istilik rejimi pozulur, karter yağının köhnəlmə prosesi sürətlənir,
yanacaq sərfi artır. Qurumun və həmçinin sorma kollektorunda çöküntülərin yaranma
səbəblərindən biri də benzinin tərkibində qatranlı birləşmələrin olmasıdır. Buna görə standartda
benzinin tərkibində qatranlı birləşmələrin olması məhdudlaşdırılır (istehsalatda - 7mq/100ml,
istismarda -15 mq/100 ml).
Mühərrik detallarının yeyilməsində mineral və üzvü turşuların, həmçinin qələvilərin də
rolu az deyil. Dövlət standartına görə yanacaqların tərikbində göstərilən zərərli birləşmələr
olmamalıdır. Buna görə benzinlərin tərkibi kəmiyyət nöqteyi-nəzərindən deyil, keyfiyyətcə
yoxlanılır, yəni turşuların və qələvilərin miqdarı deyil, ancaq onların olub-olmaması təyin edilir.
Dostları ilə paylaş: |